Алагир

Алагир
	Сахар
Алагир
	уырыс. Алагир
	43°02′ ц. у. 44°13′ с. д.HGЯO
Паддзахад	Уæрæсе
Федерацийы субъект	Цæгат Ирыстон
Муниципалон район	Алагиры район
Сæргълæууæг	Уазиты Хъазыбег
Истори æмæ географи
Бындурæвæрд	1850
Сахар кæдæй	1938
Фæзуат	23 км²;
Сахатон таг	UTC+3:00
Цæрджытæ
Цæрджытæ	↘19 436 адæймаджы (2022)
Национ сконд	ирæттæ, уырыссæгтæ
Цифрон идентификатортæ
Телефонон код	+7 86731
Посты индекс	363240
	alagir.ru/city/ (уырыс.)
	Викикъæбицы медиа

Алагир (уæллаг + Ир) у Цæгат Ирыстоны Алагиры районы сæйраг сахар.

Кæддæр Алагир æрзæткъахджыты посёлок уыди.

Цæрджытæ[ивын | Бындур ивын]

Цауты хроникæ[ивын | Бындур ивын]

1781 — æвæрд æрцыд Салыгæрдæны бындур.
1833 — Уæлладжыргомы фыццаг хатт ссардæуыд æрзæты рæдзæгъдтæ. Се ссарæг — Спиридон Чекалов.
1840 — Чекалов райдыдта æрзæтæй уадзын зды æмæ æвзист.
1843-æм азы 19 мартъийы паддзахы бардзырдмæ гæсгæ бацамындæуыд цæмæй «æфсæдтæ ифтонггонд цæуой хион, уæрæсейаг здыйæ». Йæ разамонæг Картерон кæмæн уыди, уыцы экспедицийы рапорты загъдæуыд: «æрзæты рæдзæгъдтæ кæм ис, уыдонæй тæккæ æууæнкагдæр у Уæлладжыргомы садойнаг гол».
1848 — фыццаг хатт хуызист æрцыд, суинаг заводæн цы зæххытæ нысангонд уыди, уыдон.
1849 — кънйаз Михаил Воронцов афæлгæста фидæны зды-цинчы заводы бынат.
1850-æм азы 17 февралы Императоры бардзырдмæ гæсгæ М.С. Воронцовæн баргонд æрцыд Ирыстоны йæ ном «Алагиры зды-цинчы завод», кæмæн уыдзæн, ахæм завод саразын. Заводы сæргълæууæгæй снысан чынди А.Б. Иваницкий.
1850 — хæххон инженер А.Б. Иваницкий æрæвæрдта Алагиры райдайæн училищейы бындур. Ахуырдонæн балæвар кодта, хицау кæмæн уыди, уыцы фондз дæсæтины. Уыцы зæххы фадыгыл сарæзтæуыд дыргъдон.
1853-æм азы 18 майы кæронмæ сæххæстæуыд Алагиры заводы арæзтад æмæ кадджын уавæры байгом чынди.
1853-æм азы 21 майы самал чынди, йæ уæз 26,5 джиранкайы кæмæн уыдис, сыгъдæг æвзисты ахæм къæртт. Хæххон инженер Иваницкий кадджын уавæры фыццаг æмтад лæварæн бахаста М.С. Воронцовæн. Уый та йæ æвзисты къæрт арвыста Никъала Фыццагæн. Императоры барамындмæ гæсгæ æвзистæй, Исаакийы аргъуанæн æмæ Бетъырбухы уæды заман кæй арæзтой скодтой донгæрзтæ æмæ сыл ныффыстой: «Изготовлено из первого серебра, выплавленного на Алагирском заводе 21 мая 1853 г.».
1853-æм азы 22 октябры байгом чынди Хуыцауы Уæлæрвтæм систы (Вознесения Господня) Алагиры аргъуан.
1863-æм азы, йæ ном Алагир кæмæн уыди уыцы сых (уырыс. слобода) сси хъæу.
1880-æм азы академик Всеволод Миллер уыди Алагиры сауджын Гатуты Алексеймæ уазæгуаты.
1880-æм азы январы Алагиры байгом чынди фыццаг скъола.
1888–1889 азты Хетæгкаты Къоста скодта Алагиры аргъуаны къулнывтæ.
1897-æм азы æхгæд æрцыд Алагиры завод.
1905-æм азы уыди Алагиры зæхкусджыты революцион змæстытæ.
1915-æм азы майы Сæлыгæрдыны зæхкусджытæ бацахстой акционерон æхсæнад «Алагир»-ы зæххытæ.
1920-æм азы сентябры Алагиры сарæзтæуыд фыццаг театралон труппæ.
1921-æм азы Алагиры байгом чынди хъæууонхæдзарадон техникум.
1922-æм азы байгом чынди фыццаг чиныгдон.
1923-æм азы майы кæронмæ ахæццæ ис Алагир—Даргъкъохы æфсæнвæндаг.
1928-æм азы райдыдта кусын хæдзарыдзаумайы (мебелы) фабрикæ.
1932-æм азы Алагиры сарæзтæуыд фыццаг машинæ-тракторон станцæ (МТС), йæ сæргъы Цъыдаты А., афтæмæй.
1933-æм азы сæвæрдæуыд типографийы бындур.
1934-æм азы скуыста Алагиры фыццæгæм хъæдфадæн завод.
1936-æм азы йæ фыццаг продукци рауагъта Алагиры агуыригæнæн завод.
1938-æм азы 28 августы УСФСР-йы Сæйраг Советы Президиумы бардзырдмæ гæсгæ Салыгæрдæн, Хърупс æмæ Алагиры хъæуæй арæзт æрцыд сахар Алагир (Цæгат Ирыстоны Алагиры районы центр).^[2]
1942-æм азы ноябрæй декабры онг Алагир уыди немыцæгтæй окупацигонд.
1958-æм азы зæронд дзулфыцæн цехы бындурыл сарæзтæуыд дзулфыцæн завод.
1958-æм азы Алагиры футболон командæ «Спартак» рамбылдта республикæйы Хъалац (уырыс. кубок).
1959-æм азы МТС-ы бындурыл сарæзтæуыд «Алагиры радиотехникон завод».
1967 аз у Алагиры цæрмын пуртийы историйы райдиан.
1969-æм азы æрæвæрдæуыд Алагиры сахары æхсыры завод бындур.
1983-æм азы сарæзтæуыд Алагиры районы æвзонг техникты станцæ.
1985-æм азы Алагиры кæфтыты къорд «Фат»-æн лæвæрд æрцыд адæмон ансамблы ном.
1990-æм азы Уæрæсейы культурæйы министрады коллегийы Уынаффæмæ гæсгæ Алагир хаст æрцыд историон сахарты категоримæ.
2000-æм азы 7 октябры байгом чынди районы музейон-равдыстыты комплекс.
2000-æм азы Алагиры байгом чынди спортивон комплекс.
2003-æм азы райдыдта кусын концерн «ЛУКОЙЛ»-ы нефтыбазæ.
2004-æм азы майы байгом чынди Уæрæсейы федерацийы Пенсион фонды Алагиры хайад.
2004-æм азы июны байгом чынди сахармæ бацæуæны цур парк.
2004-æм азы 13 ноябры Алагиры уыди Уæрæсейы турнир уырыссаг шашкæтæй.

Алагиры пълан-схемæ

Алагиры гимн[ивын | Бындур ивын]

Цæгæраты Максим æмæ Гигойы ныхæстæ

Уæллаг Ир, нæ фыдæлты авдæн,

Дæ бонтæ дыл фарнæй цæуæнт.

Дæ уарзон сыгъдæгзæрдæ адæм

Хæларæй мыггагмæ цæрæнт.

Дæ уæлдæф — æвдадзы хос рагæй,

Дæ дыргътæ — æлутон, хæрзад.

Дæумæ тындзæм алкæд фæндагæй,

Дæуæй хæрæм алкæддæр ард.

Лæгдзинадæй хайджын дæ фырттæ,

Намыс æрхастой дæуæн.

Уæллаг Ир — нæ фыдæлты авдæн,

Фæрнæй дыл дæ бонтæ цæуæнт.

Уæларвæй дæм хурзæрин худы,

Æрттивыс йæ тынтæм ды дæр.

Уæллаг Ир, тæхуды, тæхуды,

Дæ зæххыл æнусмæ фæцæр.

Дæ кады ном рагон у, рагон,

Зарæг дæуыл у ныр дæр.

У кадæджы аккаг дæ абон,

Дæ фидæн та ноджы хуыздæр.

Дæ уарзон сыгьдæгзæрдæ адæм

Иумæ хæларæй цæрæнт.

Уæллаг Ир — нæ фыдæлты авдæн,

Фæрнæй дыл дæ бонтæ цæуæнт!

Алагиры сыхтæ[ивын | Бындур ивын]

Уанцълиджын^[3] кæнæ Обауы сых^[3]

Фиппаинæгтæ[ивын | Бындур ивын]

↑ Численность населения на 01.01.2022 года и в среднем за 2021 год(æбæлв.). Датæ: 2022-æм азы 13 апрелы. Архив 2022-æм азы 25 майы.
↑ Хозиты Федыр. Уæлладжыры комыл — Туалтæм. Дзæуджыхъæу: Ир, 1999
↑ ^3,0 ^3,1 Цагаева А. Дз. Топонимия Северной Осетии — Владикавказ: Ир, 2010 — с. 623

Æрвитæнтæ[ивын | Бындур ивын]

ГТРК Алания // Артдзӕст. Алагир

Ацы уац ирон темæйыл къæртт у, ома æрдæгцæттæ.
Википедийæн баххуыс кæн æмæ ацы уац раст æмæ стырдæр скæн.

	Цæгат Ирыстоны сахартæ
	Сæйраг сахар: Дзæуджыхъæу Алагир \| Æрыдон \| Беслæн \| Дигорæ \| Мæздæг

Алагиры районы цæрæнрæттæ

Административон центр — Алагир

Абайтыхъæу (Туалгом) • Абайтыхъæу (Цъæйы ком) • Амасин • Андиатыхъæу • Ацонæга • Æртынес • Æрхон • Бабиат • Бад • Байыком • Барз • Барзыхъæу • Бæхтылæгъзæр • Бæцойтæ • Беритæ • Бетъретæ • Бирæгъзæнг (Дæллаг Бирæгъзæнг æмæ Уæллаг Бирæгъзæнг) • Бирæгътыхъæу • Ботыхъæу • Булкъатыхъæу • Бурон • Быгъуылтыхъæу • Быз • Быхнар • Габатæ • Газат • Галон • Гори • Гули • Гусалтыхъæу • Гусойтæ • Гуыбатыхъæу • Гуыркъуымтæ • Гуысыра • Гуытъиатыхъæу • Дагом • Дæйыхъæу • Дæлæци • Дæллагхъæу • Донысæр • Джими • Джинат • Дзасых • Дзегътыхъæу • Дзоцитæ • Дзрисса • Быдыры Дзуарыхъæу • Хохы Дзуарыхъæу • Дзывгъис • Елгона • Елхо • Еспе • Ецъына • Зазитыхъæу • Зæрæмæг (Дæллаг Зæрæмæг æмæ Уæллаг Зæрæмæг) • Згъил • Зозатæ • Зджыд (Астæуккаг Зджыд • Дæллаг Зджыд • Уæллаг Зджыд) • Зригæттæ • Зынцъар • Икъатæ • Инджынтæ • Калак • Калотыхъæу • Камах • Карца • Козатыхъæу • Ксуртæ • Куыдзæгтæ • Куырæйттæ • Къадат • Къамсхо • Къодахджын • Къора (Куырттаты ком) • Къора (Уæлладжыргом) • Къуыпп • Лæц • Лисыри • Лйа • Луар • Майрæмадаг • Мæсыгджын • Мызур • Нар (сыхтæ: Абана) • Нæзыджын • Быдыры Ногхъæу • Нанитæ • Хохы Ногхъæу • Нузал • Потæ • Потыфæз • Пуриат (Дæллаг Пуриат æмæ Уæллаг Пуриат) • Пус • Рæмонатыхъæу • Регах • Сагол • Садон • Сатъат • Саубын • Сахсат • Сæхæггатæ • Сирнад • Скæсæн • Слас • Суадаг • Суарх • Сулартæ • Сындзысæр • Сырх Ход • Таугазтыхъæу • Тæгæрдон • Тæмискъ • Тиб • Тибсыли • Тимцъына • Тли • Тоборза • Тхамон • Тъæбæгъæу • Тъæра • Уантæ • Уарцъе (сыхтæ: Магали • Фырæтыхъæу • Хъурта) • Уачъе • Уæлæсых • Уæлæци • Уæллаг Мызур • Уæллаг Фыййагдон • Уæлцъуби • Уелтæ • Урсдон • Уынал (Дæллаг Уынал æмæ Уæллаг Уынал) • Уырыхъæу • Фæзыхъæу • Фæрдыгдон • Хаситæ • Хацатæ • Хæрисджын • Хæтæлдон • Херхестæ • Хидыхъус • Хидыхъус (Зруггом) • Ход • Хозитыхъæу • Холыст • Худисæн • Хусмæсыг • Хуыкъалы • Хъæз • Хъесатыхъæу (сыхтæ: Ногхъæу) • Хълиат • Хъорхъора • Цæлыккатыхъæу • Цæргæстæ • Цеджетæ • Цемса • Црау • Цыми • Цымыти • Цырты рагъ • Цъамад • Цъасем • Цъæззиу • Цъæй (Дæллаг Цъæй æмæ Уæллаг Цъæй) • Цъебат • Цъесс • Цъус • Чысафарс

[2022SE-1] Численность населения на 01.01.2022 года и в среднем за 2021 год(æбæлв.). Датæ: 2022-æм азы 13 апрелы. Архив 2022-æм азы 25 майы.

[2] Хозиты Федыр. Уæлладжыры комыл — Туалтæм. Дзæуджыхъæу: Ир, 1999

[toponimi-3] 3,0 ^3,1 Цагаева А. Дз. Топонимия Северной Осетии — Владикавказ: Ир, 2010 — с. 623

[1]

[2]

[3]