Перейти к содержанию

Цæгат Ирыстон

Æрвитæнтæ ивын
43°11′00″ с. ш. 44°14′00″ в. д.HGЯO
Сæрибар энциклопеди Википедийы æрмæг.
(Цӕгат Ирыстон-æй æрвыст)
Уæрæсейы Федерацийы субъект
Республикæ Цæгат Ирыстон — Алани
Республикæ Цæгат Иристон — Алани
уырыс. Республика Северная Осетия — Алания
Тырыса Герб
Тырыса Герб
43°11′00″ с. ш. 44°14′00″ в. д.HGЯO
Паддзахад Уæрæсе Уæрæсе
Сæйраг сахар Дзæуджыхъæу
Сæргълæууæг Сергей Меняйло
Истори æмæ географи
Бындурæвæрды датæ 1993-æм азы 9 ноябры
Фæзуат
  • 7987 км²
Сахатон таг MSK (UTC+3)
Стырдæр сахартæ Дзæуджыхъæу, Мæздæг, Беслæн
Цæрджытæ
Цæрджытæ ↘680 748[1] ад. (2023)
Официалон æвзæгтæ ирон, уырыссаг
Цифрон идентификатортæ
Код ISO 3166-2 RU-SE
Автомобилон код 15
Официалон сайт
Республикæ Цæгат Ирыстон — Алани Республикæ Цæгат Иристон — Алани картæйыл
Республикæ Цæгат Ирыстон — Алани Республикæ Цæгат Иристон — Алани картæйыл
ВикиКъæбицы логотип Викикъæбицы медиа

Цæгат Ирыстон, дыгур. Цæгат Иристон (официалон ном у Республикæ Цæгат Ирыстон — Алани; уырыссагау Республика Северная Осетия — Алания) у Уæрæсейы республикæ, Кæсæг-Балхъар, Цæцæн, Мæхъхъæл æмæ Стъараполы крайы ’хсæн. Цæгат Ирыстоны сæйраг сахар у Дзæуджыхъæу.

Республикæйы Сæргълæууæджы хæстæ рæстæгмæ æххæстгæнæг у Сергей Меняйло.

Этимологи

[ивын | Бындур ивын]

Ирыстоны ном арæзт у Ирон адæмы æмбырдгæнæн ном æмæ фæсæфтуан -стон-æй, æмæ нысан кæны Иры бæстæ, ома ирон адæмы бæстæ. Ир-æн арынц цалдæр равзæрæны. Бирæ иртасджытæ дзурынц æмæ Ир рацыдис рагон ирайнаг arya æмæ aryana-йæ.[2][3][4] Фæлæ Абайты Васойы хъуыдымæ гæсгæ кавказаг субстратæй ист у[5]. -стон та у бæстæамонæн фæстæфтуан, æмæ цæуы рагон индоевропæйаг уидаг *stā--йæ, кæцы нысан кодта «лæууын».

Истори

[ивын | Бындур ивын]

Цалдæр хатты ирон адæм хæцыдысты уæрæсейаг æфсадимæ Хуссар æмæ Цæгат Ирыстоны XIX æнусы фыццаг хай. Уæддæр официалон уæрæсейаг историографимæ гæсгæ бирæтæ нымайынц, Ирыстон Уæрæсейы скондмæ кæй бацыдис барвæндæй. Владикавказ (иронау Дзæуджыхъæу) уыдис фыццаг Уæрæсейы фидарты ’хсæн Цæгат Кавказы.

1921-æм азы Ирыстон сси Хохаг советон республикæйы хай. 1936-æм азы Цæгат Ирыстон сси Цæгат Ирыстоны Автономон Советон Социалистон Республикæ (ЦИ АССР).

Фыдыбæстæйы Стыр хæсты афон Цæгат Ирыстоны фылдæр хай уыдис оккупацийы. Фашисттæ пырхгонд æрцыдысты Дзæуджыхъæумæ хæстæг.

Географи

[ивын | Бындур ивын]

Административон дих

[ивын | Бындур ивын]
Сæйраг уац: Цæгат Ирыстоны административон дих

Цæгат Ирыстон дих кæны 8 районыл æмæ республикæйы дæлбарады сахар (Дзæуджыхъæу).

Район Административон центр Цæрджыты нымæц Фæзуат, мин км²
Алагиры район сахар Алагир ↘38 381[1] 2,01
Æрæфы район хъæу Цыкола ↘15 607[1] 1,37
Æрыдоны район сахар Æрыдон ↘31 288[1] 0,36
Горæтгæроны район хъæу Октябрыхъæу ↘101 234[1] 1,46
Дыгуры район сахар Дигорæ ↗18 505[1] 0,64
Кировы район хъæу Елхот ↘27 907[1] 0,36
Мæздæджы район сахар Мæздæг ↘82 698[1] 1,08
Рахизфарсы район сахар Беслæн ↗55 510[1] 0,38

Цæгат Ирыстоны цæрæнуæттæ

[ивын | Бындур ивын]
Сæйраг уац: Цæгат Ирыстоны цæрæнуæттæ

Цæгат Ирыстоны ис 6 сахары, 7 посёлочы, 94 хъæууон администрацийы, 209 хъæуы (уыдонæй 26 æдзæрæгтæ).

Æдæппæт цæрджыты нымæц у 710 275 адæймаджы, уыдонæй 464 875 цæрынц сахарты.

Фондз мин адæймагæй фылдæр кæм цæрынц, ахæм цæрæнуæттæ
2013-æм азы уавæрмæ гæсгæ
Дзæуджыхъæу 308,3 (2013) Октябрыхъæу 10,2 (2013)
Мæздæг 39,2 (2013) Михайловскæй 9,2 (2010)
Беслæн 37,0 (2013) Черменыхъæу 8,5 (2013)
Алагир 20,6 (2013) Æрхонкæ 8,3 (2013)
Æрыдон 19,1 (2013) Джызæл 7,9 (2013)
Заводы посёлок 16,7 (2013) Камбилеевкæ 7,2 (2013)
Елхот 12,6 (2013) Цыкола 6,9 (2013)
Сунжæ 11,8 (2013) Змейкæ 6,8 (2013)
Ногир 11,7 (2013) Майскæй 6,9 (2013)
Хъызлар 11,1 (2013) Павлодольскæй 5,4 (2010)
Дигорæ 10,5 (2013) Луковскæй 5,3 (2013)

Цæрджытæ

[ивын | Бындур ивын]
Цæрджыты нымæц
1926[6]1937[6]1941[7]1944[7]1959[8]1970[9]1979[10]
226 033↗309 071↗496 700↘413 800↗450 581↗552 581↗596 921
1987[11]1989[12]1990[13]1991[13]1992[13]1993[13]1994[13]
↗619 000↗634 009↗646 348↗652 114↗705 019↘661 783↘661 144
1995[13]1996[13]1997[13]1998[13]1999[13]2000[13]2001[13]
↗670 701↗677 237↗681 778↘681 150↗684 130↗693 564↗704 351
2002[14]2003[13]2004[13]2005[13]2006[13]2007[13]2008[13]
↗710 275↘709 671↘706 989↘704 394↘702 338↘701 444↗702 456
2009[13]2010[15]2011[13]2012[16]2013[17]2014[18]2015[19]
↘701 807↗712 980↘712 481↘709 032↘706 123↘703 977↗705 270
2016[20]2017[21]2018[22]2019[23]2020[24]2021[25]2022[26]
↘703 745↘703 262↘701 765↘699 253↘696 837↘687 357↘685 393
2023[1]
↘680 748

2021-æм сфыстмæ гæсгæ ирæттæ сты 68,1% Республикæйы цæрджытæй. Цæрынц дзы уырыс (18,9%), мæхъхъæл (3,8%), хъумыхъхъ (2,8%), сомих (1,8%), гуырдзы (1,0%) æмæ чи 1% цæрджытæй къаддæр сты, ахæм къордтæ.

Адæм 1897 сфыст 1926 сфыст1 1939 сфыст 1959 сфыст 1970 сфыст 1979 сфыст 1989 сфыст 2002 сфыст 2010 сфыст 2021 сфыст2
Нымæц % Нымæц % Нымæц % Нымæц % Нымæц % Нымæц % Нымæц % Нымæц % Нымæц % Нымæц %
Ирæттæ 88265 65,4% 141723 49,6% 165616 50,3% 215463 47,8% 269326 48,7% 299022 50,5% 334876 53,0% 445310 62,7% 459688 65,1% 439949 68,1%
Уырыссæгтæ 31205 23,1% 68192 23,8% 122614 37,2% 178654 39,6% 202367 36,6% 200692 33,9% 189159 29,9% 164734 23,2% 147090 20,8% 122240 18,9%
Махъхъæлæттæ 733 0,5% 23851 8,3% 6106 1,9% 6071 1,3% 18387 3,3% 23663 4,0% 32783 5,2% 21442 3,0% 28336 4,0% 24285 3,8%
Хъуымыхъхъæгтæ 160 0,1% 3153 1,1% 85 0,0% 3921 0,9% 6363 1,2% 7610 1,3% 9478 1,5% 12659 1,8% 16092 2,3% 18054 2,8%
Сомихæгтæ 2093 1,6% 9185 3,2% 8932 2,7% 12012 2,7% 13355 2,4% 12912 2,2% 13619 2,2% 17147 2,4% 16235 2,3% 11668 1,8%
Гуырдзийæгтæ 3941 2,9% 6057 2,1% 6312 1,9% 8160 1,8% 10323 1,9% 11347 1,9% 12284 1,9% 10803 1,5% 9095 1,3% 6756 1,0%
Украинæгтæ 1439 1,1% 19101 6,7% 7063 2,1% 9362 2,1% 9250 1,7% 10574 1,8% 10088 1,6% 5198 0,7% 3251 0,4% 925 0,1%
Иннæтæ 7111 5,3% 14690 5,1% 12477 3,8% 16938 3,8% 23210 4,2% 26182 4,4% 30141 4,8% 32982 4,6% 26636 3,8% 22418 3,5%
Хатцæгæй 134947 285952 329205 450981 552581 592002 632428 710275 712980 687357
1 1926-æм сфысты фæстиуджытæ баст сты ныры зæххимæ, цы у Цæгат Ирыстон АБ (Автономон бæсты), с. Дзæуджыхъæу æмæ цы зæххытæ æмбуар сты, уыцытæй иугонд.

2 41 062 удгоймаджы сæ нациад нæ загътой.[27]

Ахуырад

[ивын | Бындур ивын]

Национ ахуырад

[ивын | Бындур ивын]

Ирыстоны ахуырады истори ног заманты райдыдта Мæздæджы ирон скъолайæ. Уыцы скъола байгом императоры барамындмæ гæсгæ 1764 азы 21 сентябры æмæ фæкуыста XVII æнусы 90-æм азты онг. Ирон скъолайы байгомыл ныхас райдыдта, Ирыстон Уæрæсеимæ баиу кæныны тыххæй тæрхæттæ куы цыди, уæд — 1749–1752 азты Бетъырбухы. Ирон сабиты ахуырыл бафтауын фæлвæрдтой Ирыстоны дины хъуыддæгтæгæнæг къамисы уæнгтæ, Мæздæджы скъола байгом кæныны размæ дæр[28].

Литературæйы æвдисæнтæ куыд дзурынц, афтæмæй Мæздæджы скъола ирон адæмы культурон царды сахадыдта куыд ахсджиаг фæрæз национ рухсад рæзыны æмæ национ фыссынады равзæрды хъуыддæгты. Мæздæджы скъолайы ахуыр ирон æвзагыл кæй цыд, уый фæахъаз ирон абетæ саразынæн. Мæздæджы алчер Гай æмæ сауджын Павел Генцауров (Хъесаты) сарæзтой ирон фыссынады системæ аргъуанты славяйнаг графикæйы бындурыл. Фыццаг ирон чиныг — цыбыр катехизис — джиппы уагъд æрцыди 1798 азы.

Кæс сæрмагонд статья Ирон национ ахуырад.

Галерей

[ивын | Бындур ивын]

Кæс ноджы

[ивын | Бындур ивын]

Фиппаинæгтæ

[ивын | Бындур ивын]
  1. ↑ 1,00 1,01 1,02 1,03 1,04 1,05 1,06 1,07 1,08 1,09 Численность постоянного населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2023 года (с учётом итогов Всероссийской переписи населения 2020 г.). Федеральная служба государственной статистики (18 августа 2023). Датæ: 2023-æм азы 23 августы.
  2. ↑ Agustí Alemany. Sources on the Alans: A Critical Compilation. Brill Academic Publishers, 2000 ISBN 90-04-11442-4 (англ.)
  3. ↑ В. Ф. Миллер. Осетинские этюды (уырыс.)
  4. ↑ Камболов Т. Т. Осетинские субэтнонимы // Очерк истории осетинского языка (уырыс.)
  5. ↑ «Очевидно, что ir к arya- никакого отношения не имеет, и для него надо искать другое объяснение <...> Поскольку другие осетинские племенные названия — digor, twal — связаны с кавказской этнонимикой, естественно обратиться туда и для объяснения термина ir» [В. И. Абаев. ИЭСОЯ, Т. I. С. 545-546].
  6. ↑ 6,0 6,1 Всесоюзная перепись населения 1937 года: Общие итоги. Сборник документов и материалов / Сост. В.Б.Жиромская, Ю.А.Поляков. — М.: «Российская политическая энциклопедия» (РОССПЭН), 2007. — 320 с.; ISBN 5-8243-0337-1.
  7. ↑ 7,0 7,1 Население России 1939-1945 (Вестник РАН, 2020, T. 90, № 9, стр. 845-857)
  8. ↑ Всесоюзная перепись населения 1959 года. Численность наличного населения городов и других поселений, районов, районных центров и крупных сельских населенных мест на 15 января 1959 года по республикам, краям и областям РСФСР. Датæ: 2013-æм азы 10 октябры. Архив 2013-æм азы 19 октябры.
  9. ↑ Всесоюзная перепись населения 1970 года. Численность наличного населения городов, поселков городского типа, районов и районных центров СССР по данным переписи на 15 января 1970 года по республикам, краям и областям. Датæ: 2013-æм азы 14 октябры. Архив 2013-æм азы 19 октябры.
  10. ↑ Всесоюзная перепись населения 1979 года. Численность наличного населения РСФСР, автономных республик, автономных областей и округов, краев, областей, районов, городских поселений, сел-райцентров и сельских поселений с населением свыше 5000 человек.
  11. ↑ Народное хозяйство СССР за 70 лет : юбилейный статистический ежегодник : [арх. 28 июны 2016] / Государственный комитет СССР по статистике. — Москва : Финансы и статистика, 1987. — 766 с.
  12. ↑ Всесоюзная перепись населения 1989 года. Численность населения СССР, РСФСР и ее территориальных единиц по полу. Архив 2011-æм азы 10 октябры.
  13. ↑ 13,00 13,01 13,02 13,03 13,04 13,05 13,06 13,07 13,08 13,09 13,10 13,11 13,12 13,13 13,14 13,15 13,16 13,17 13,18 13,19 Численность постоянного населения на 1 января (человек) 1990-2013 года
  14. ↑ Всероссийская перепись населения 2002 года. Том. 1, таблица 4. Численность населения России, федеральных округов, субъектов Российской Федерации, районов, городских поселений, сельских населённых пунктов - райцентров и сельских населённых пунктов с населением 3 тысячи и более. Архив 2012-æм азы 3 февралы.
  15. ↑ Перепись населения 2010. Численность населения России, федеральных округов, субъектов Российской Федерации, городских округов, муниципальных районов, городских и сельских поселений. Федеральная служба государственной статистики. Датæ: 2013-æм азы 9 декабры. Архив 2013-æм азы 28 апрелы.
  16. ↑ Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям. Таблица 35. Оценка численности постоянного населения на 1 января 2012 года. Датæ: 2014-æм азы 31 майы. Архив 2014-æм азы 31 майы.
  17. ↑ Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2013 года. — М.: Федеральная служба государственной статистики Росстат, 2013. — 528 с. (Табл. 33. Численность населения городских округов, муниципальных районов, городских и сельских поселений, городских населённых пунктов, сельских населённых пунктов). Датæ: 2013-æм азы 16 ноябры. Архив 2013-æм азы 16 ноябры.
  18. ↑ Таблица 33. Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2014 года. Датæ: 2014-æм азы 2 августы. Архив 2014-æм азы 2 августы.
  19. ↑ Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2015 года. Датæ: 2015-æм азы 6 августы. Архив 2015-æм азы 6 августы.
  20. ↑ Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2016 года
  21. ↑ 2017-æм азы 1 январы Уæрæсейы Федерацийы цæрджыты нымæц (31 июлы 2017). Датæ: 2017-æм азы 31 июлы. Архив 2017-æм азы 31 июлы.
  22. ↑ Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2018 года. Датæ: 2018-æм азы 25 июлы. Архив 2018-æм азы 26 июлы.
  23. ↑ Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2019 года. Датæ: 2019-æм азы 31 июлы.
  24. ↑ Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2020 года. Датæ: 2020-æм азы 17 октябры. Архив 2020-æм азы 17 октябры.
  25. ↑ Таблица 5. Численность населения России, федеральных округов, субъектов Российской Федерации, городских округов, муниципальных районов, муниципальных округов, городских и сельских поселений, городских населенных пунктов, сельских населенных пунктов с населением 3000 человек и более. Итоги Всероссийской переписи населения 2020 года. На 1 октября 2021 года. Том 1. Численность и размещения населения (XLSX). Датæ: 2022-æм азы 1 сентябры. Архив 2022-æм азы 1 сентябры.
  26. ↑ Оценка численности постоянного населения на 1 января 2022 г. и в среднем за 2021 г. и компоненты её изменения. Федеральная служба государственной статистики. Датæ: 2022-æм азы 26 апрелы.
  27. ↑ Перепись-2010: русских становится больше Архивгонд æрцыдис 25 декабры 2018 азы.. Perepis-2010.ru (19 December 2011). Retrieved on 18 August 2012.
  28. ↑ Бзарты Руслан. Цæгат Ирыстоны национ ахуырады фæндаг. // «Мах дуг», 1999, №№7–8


Ирыстон Ацы уац ирон темæйыл къæртт у, ома æрдæгцæттæ.
Википедийæн баххуыс кæн æмæ ацы уац раст æмæ стырдæр скæн.
Ист æрцыд "https://os.wikipedia.org/w/index.php?title=Цæгат_Ирыстон&oldid=571316"-æй