Таджикаг æвзаг

Таджикаг æвзаг
Хином	Тоҷикӣ, تاجیکی
Бæстæтæ	Таджикистан, Узбекистан, Уæрæсе, Хъазахстан, Иран, Афгъанистан
Официалон статус	Таджикистан
Дзурджыты нымæц	14 млн.
Классификаци
Категори	Евразийы æвзæгтæ
Индоевропæйаг æвзæгтæ Ирайнаг æвзæгтæ Ныгуылæн ирайнаг æвзæгтæ
Фыссынад	кириллон алфавит, персайнаг фыссынад
Æвзаджы кодтæ
ISO 639-1	tg
ISO 639-2	tgk
ISO 639-3	tgk
ГОСТ 7.75–97	тад 640
WALS	taj
Ethnologue	tgk
IETF	tg
Glottolog	taji1245
Википеди ацы æвзагыл

Таджикаг æвзаг (забони Тоҷикӣ, иуæй-иу хатт хонынц æй персайнаг æвзаджы диалект — перс. فارسی تاجیکی фарси-тоджики) у таджикаг адæмы æвзаг, Таджикистаны паддзахадон æвзаг æмæ Афгъанистаны регионалон æвзæгтæй иу. Уыимæ ма дзурынц ыл Узбекистаны иуæй-иу районты (Самарканд, Бухара æмæ сæ алфамбылай зæххытæ) æмæ Афгъанистаны цæгаты.

Таджикаг æвзаг у ныгуылæйнаг ирайнаг æвзæгтæй иу. Раздæр, куыд регионы культурæйы артдзæстыты æвзаг, уый стыр тæваг дардта, йæ цуры цы æндæр æвзæгтæ уыди, уыдоныл — æппæты зынгæдæр узбекаг æвзагыл æмæ иуæй-иу чысылдæр æвзæгтæм, уыдонимæ, ирайнаг æвзæгтæй ирон æвзагмæ тæккæ хæстæгдæр чи у, уыцы ягънобаг æвзагмæ.

Таджикаг æвзаг æндæр персайнаг æвзаджы здæхтытæй фæиппæрд XV-æм æнусы æмæ уый тыххæй дзы баззадысты, Иран æмæ Афгъанистаны æвзæгты цы грамматикон миниуджытæ фесæфтысты, уыдон. Ираны персайнаг æвзагимæ абаргæйæ, таджикаг æвзагмæ чысылдæр араббаг дзырдтæ бахауди — ирайнаг æвæрды дзырдтæ сты фылдæр. Уæддæр ныры онг Иран æмæ Таджикистаны цæрджытæн сæ кæрæдзийы ныхас æнцонæмбарæн у.

Нырыккон таджикаг алфавит арæзт у кириллон алфавиты бындурыл (1940-æм азæй):

А а	Б б	В в	Г г	Ғ ғ	Д д	Е е	Ё ё
Ж ж	З з	И и	Й й	Ӣ ӣ	К к	Қ қ	Л л
М м	Н н	О о	П п	Р р	С с	Т т	У у
Ӯ ӯ	Ф ф	Х х	Ҳ ҳ	Ч ч	Ҷ ҷ	Ш ш	Ъ ъ
Э э	Ю ю	Я я

Таджикаг грамматикæйы æрмæстдæр ис дыууæ хауæны: номон æмæ комкоммæйы (иварон) хауæн. Уыцы дыккагæн йæ кæрон у -ро: Рустамро задам «Рустамы ныццавтон». Æппæт æндæр ахастытæ æвдыст цæуынц разæвæрдты фæрцы: китоб «чиныг», аз китоб «чиныгæй», ба китоб «чиныгмæ», чун китоб «чиныгау» æмæ афтæ дарддæр.

Нæмтты бирæон нымæцы кæрæттæ сты -ҳо æмæ -он. Удон номдарты бирæон нымæцы кæрон у -он, кæрон -ҳо фенæн ис алыхуызон дзырдтимæ — удонтæ æмæ æнæудонтимæ. Зæгъæм, иууон нымæцы дзырд асп-æн («бæх») бирæон нымæцы формæ у куыд аспон, афтæ аспҳо дæр. Кæрон -он фенæн ис æнæудон номдартимæ дæр — зæгъæм, буары хæйтты формæтæ сты даст — дастон «арм — æрмттæ», чашм — чашмон «цæст — цæстытæ».

Миногонтæ номдарты фæстæ æвæрд сты (ирон хъуыдыйады дзырдты равæрдæй хъауджыдæр) æмæ номдаримæ баст сты изафеты кæронæй. Китоб «чиныг», китоби хуб «хорз чиныг» — изафеты кæрон -и æвдисы, номдары фæстæ йæ бæрæггæнæн дзырд кæй цæуы, уый. Бирæон нымæцы изафеты кæрон цæуы нымæцæвдисæг кæроны фæстæ: китоб-ҳо-и хуб «хорз чингуытæ».

Миногоны бæрцбарæнтæ сты ахæм:

• кӯҳи баланд «бæрзонд хох» (дзырдæй-дзырдмæ: «хох-и бæрзонд»)
• кӯҳи баландтар «бæрзонддæр хох» («хох-и бæрзонддæр»)
• баландтарин кӯҳ «æппæты бæрзонддæр хох» (уæлахизон бæрцбарæны миногон æвæрд цæуы разæй)

Цæсгомон номивджытæ сты ахæм:

Цæсгом	Иууон	Бирæон
1-æм	ман «æз»	мо «мах»
2-æм	ту «ды»	шумо «смах, ды»
3-æм	ӯ, вай «уый»	онҳо «уыдон»

Дыккæгæм цæсгомы номивæг шумо фæзæгъынц иу адæймагæн дæр (уырыссаг æвзаджы куыд у, афтæ).

Таджикаг бындурон лексикæйы тыххæй цыдæртæ базонæн и мæнæ ахæм таблицæйæ:

таджикагау	моҳ (mōh)	нав (nau̯)	модар (mōdar)	хоҳар (xͮōhar)	шаб (šab)	бинӣ (bīnī)	се (se)	сиёҳ (siyōh)	сурх (surx)	зард (zard)	сабз (sabz)	гург (gurg)
Æндæр индоевропæйаг æвзæгтæ
персайнагау	māh	nou̯	mādar	xͮāhar	šab	bīnī	se	siyāh	sorx	zard	sabz	gorg
урду	māh / māheena	nayā	mā / walda	behn	rāt	nāk	tīn	siah / kālā	surkh / lāl	pīlā	sabz / harā	bheyrya
пушту	myāsht	nəvay	mōr	khōr	shpa	pōza	dre	tōr	sur	zhaṛ	shin	lewa
иронау	мæй	ног	мад	хо	æхсæв	фындз	æртæ	сау	сырх	бур	цъæх	бирæгъ
хинди	mās	nayā	mātā	bahin	rāt	nāk	tīn	kālā / shyam	lāl	pīlā	harā	bik
англисагау	month	new	mother	sister	night	nose	three	black	red	yellow	green	wolf
немыцагау	Monat	neu	Mutter	Schwester	Nacht	Nase	drei	schwarz	rot	gelb	grün	Wolf
латинагау	mēnsis	novus	māter	soror	nox	nasus	trēs	āter, niger	ruber	flāvus, gilvus	viridis	lupus
францагау	mois	nouveau	mère	sœur	nuit	nez	trois	noir	rouge	jaune	vert	loup
италиагау	mese	nuovo	madre	sorella	notte	naso	tre	nero	rosso	giallo	verde	lupo
испайнагау	mes	nuevo	madre	hermana	noche	nariz	tres	negro	rojo	amarillo	verde	lobo
каталайнагау	mes	nou	mare	germana	nit	nas	tres	negre	roig / vermell	groc	verd	llop
румынагау	luna	nou/noi	mamă	soră	noapte	nas	trei	negru	roşu	galben	verde	lup
грекъагау	μήνας minas	νέος neos	μητέρα mitera	αδελφή adhelfi	νύχτα nihta	μύτη miti	τρία tria	μαύρος mavros	κόκκινος kokkinos	κίτρινος kitrinos	πράσσινος prassinos	λύκος likos
литовагау	mėnuo	naujas	motina	sesuo	naktis	nosis	trys	juoda	raudona	geltona	žalias	vilkas
болгайрагау	месец mesets	нов nov	майка maika	сестра sestra	нощ nosht	нос nos	три tri	черен cheren	червен cherven	жълт zhălt	зелен zelen	вълк vălk
уырыссагау	месяц	новый	мать	сестра	ночь	нос	три	чёрный	красный	жёлтый	зелёный	волк

Литературæ

• Основы иранского языкознания. Т. 3. Новоиранские языки. М. 1982.
• Korotow, M. (2004) Tadschikisch Wort für Wort. Kauderwelsch ISBN 3-89416-347-X
• Lazard, G. (1956) "Caractères distinctifs de la langue tadjik". Bulletin de la Société Linguistique de Paris. 52. pp. 117--186
• Lazard, G. "Le Persan". Compendium Linguarum Iranicarum. Wiesbaden. 1989.
• Windfuhr, G. (1987) in Comrie, B. (ed.) "Persian". The World's Major Languages. pp. 523--546
• Perry, J. R. (2005) A Tajik Persian Reference Grammar (Boston : Brill) ISBN 90-04-14323-8
• Rastorgueva, V. (1963) A Short Sketch of Tajik Grammar (Netherlands : Mouton) ISBN 0-933070-28-4