Хъуымыхъхъаг æвзаг
| Хъуымыхъхъаг æвзаг | |
|---|---|
| Хином: | къумукъ тил |
| Бæстæтæ: | Уæрæсе |
| Регионтæ: | Дагъистан, Цæцæн, Цæгат Ирыстон |
| Официалон статус: | Дагъистан |
| Æдæппæт дзурджыты нымæц: | 500 000 |
| Классификаци | |
| Категори: | Евразийы æвзæгтæ |
| Алтайаг бинонтæ | |
| Фыссынад: | кириллон алфавит |
| ISO 639-1: | |
| ISO 639-2: | kum |
| ISO 639-3: | kum |
| Æвзæгты тыххæй æппæт статьятæ | |
Хъуымыхъхъаг æвзаг (къумукъ тил) у хъуымыхъхъаг адæмы мадæлон æвзаг, дзурынц ыл Дагъистаны быдырон хайы æмæ цæгаты хохрæбын, Цæцæны цæгаты æмæ Цæгат Ирыстоны Мæздæджы районы. Хауы тюркаг æвзæгты кыпчакаг къордмæ (уырдæм ма хауынц хъæрæсейаг-балхъайраг, ногъайаг æмæ æндæр æвзæгтæ). Дзурджыты нымæц у 450—500 мин адæймагмæ ’ввахс.
Хъуымыхъхаг у Дагъистаны æхсæз литературон æвзагæй иу. Ацы рæттæм Уæрæсейы империимæ баиуы агъоммæ хъуымыхъхъаг æвзаг уыди Дагъистаны адæмты ’хсæн дзурыны фæрæз. Хъуымыхъхъаг æвзагыл цæуы газет «Ёлдаш».
История[ивын | Бындур ивын]
Хъуымыхъхъаг æвзаджы периодизаци нæма сбæлвырд ис. Иуæй-иу ахуыргæндтæм гæсгæ уый равзæрдис манголы бабырсты агъоммæ (XIII-æм æнусы агъоммæ).
Лингвистикон характеристикæ[ивын | Бындур ивын]
Фыссынад[ивын | Бындур ивын]
1928-æм азы онг хъуымыхъхъ пайда кодтой араббаг алфавитæй. 1927-æм азæй фæстæмæ ’мæ 1938-æм азы онг сæ фыссынад уыдис латинаг бындурыл.
1938-æм азæй фæстæмæ æмæ ныры онг пайда кæнынц кириллон графикон бындурыл хъуымыхъхъаг алфавитæй:
| А а | Б б | В в | Г г | Гъ гъ | Гь гь | Д д | Е е |
| Ё ё | Ж ж | З з | И и | Й й | К к | Къ къ | Л л |
| М м | Н н | Нг нг | О о | Оь оь | П п | Р р | С с |
| Т т | У у | Уь уь | Ф ф | Х х | Ц ц | Ч ч | Ш ш |
| Щ щ | Ъ ъ | Ы ы | Ь ь | Э э | Ю ю | Я я |
Фонологион бæрæггæнæнтæ[ивын | Бындур ивын]
Æвзаджы ис 8 хъæлæсоны — а, е, ы, и, о, оь, у, уь, ис дзы ноджы æртæ æвдисæйнагмæ гæсгæ ныхмæвæрæн (рæнхъ, сисæн, лабилизаци). Иуæй-иу дзырдты (фылдæр æрбайсгæ чи сты, ахæмты) вæййы хъæлæсон ə.
Уæнг[ивын | Бындур ивын]
Уæнджы сæйраг хуыз у CVC, ноджы ис ахæм хуызы уæнгтæ: V, VC, CV, VCC, CVCC.
Морфологи[ивын | Бындур ивын]
Æвзаджы морфологион хуыз[ивын | Бындур ивын]
Дзырд кæнæ морфемæйы райдианы хъæлæсонты иугæнæн нæй.
Морфологион категориты сконд æмæ мидис[ивын | Бындур ивын]
Ис 10 ныхасы хайы — номдар, миногон, нымæцон, номивæг, мивдисæг, фæрсдзырд, бæттæг, хайыг, æвастхъæр æмæ фæсдзырд.
Хъуымыхъхъаг æвзаджы нæй грамматикон æрд. Бирæон нымæц арæзт цæуы, -лар (-лер), зæгъгæ, ахæм фæсæфтуаны фæрцы.
Æвзаджы ис æхсæз хауæны.
Дзырдарæзты бындурон фæрæз[ивын | Бындур ивын]
Дзырдарæзты бындурон фæрæз у аффиксалон, вæййы дæр дзырдиукæнынад.
Диалекттæ[ивын | Бындур ивын]
Хъуымыхъхъаг æвзаджы ис ахæм диалекттæ:
- бойнахъаг,
- хасавюртаг,
- кайтаггаг,
- дæлхæххон,
- теркаг.
Иннæтæй хицæн лæууы кайтаггаг диалект. Иуæй-иу диалектты зыны кавказаг æвзæгты тæваг: цæвиттон, ис дзы «кавказаг» абруптивон æмхъæлæсонтæ[1].
Нырыккон литературон хъуымыхъхъаг æвзаг арæзт æрцыдис хасавюртаг æмæ бойнахъаг диалектты бындурыл.
Библиографи[ивын | Бындур ивын]
- Дмитриев Н. К., Грамматика кумыкского языка, М.— Л., 1940; (уырыс.)
- Гаджиева Н. З., Кумыкский язык, в сборнике: Младописьменные языки народов СССР, М.— Л., 1959; (уырыс.)
- Русско-кумыкский словарь, М., 1960; (уырыс.), (хъуым.)
- Магомедов А. Г., Кумыкский язык, в кн.: Языки народов СССР, т. 2, М., 1966. (уырыс.)
Æрвитæнтæ[ивын | Бындур ивын]
- Дагъистаны хъуымыхъхъаг æвзагыл чи цæуы, уыцы газет «Ёлдаш» Архивгонд æрцыдис 23 сентябры 2009 азы. (фæстаг номырты архив) (хъуым.)
- Хъуымыхъхъаг æвзаг сайт «Языки народов России»-йы (уырыс.)
- Хъуымыхъхъаг æвзаджы дæнцæг (текст æмæ аудио)
- Уырыссаг-хъуымыхъхъаг дзырдуат (1960) (DjVu, tiff)
Фиппаинæгтæ[ивын | Бындур ивын]
- ↑ БСЭ. Кумыкский язык(æнæбаххæсгæ æрвитæн)(уырыс.)
|
Ацы уац æвзаг кæнæ æвзагзонынады тыххæй къæртт у, ома æрдæгцæттæ. Википедийæн баххуыс кæн æмæ ацы уац раст æмæ стырдæр скæн. |