Фенын Джомолунгмæ-ы равзæрæн текст

{{Хох2
 |Тип                     = Цъупп
 |Ном                     = Джомолунгмæ
  |Националон ном         = 
 |Ныв                     = Everest North Face toward Base Camp Tibet Luca Galuzzi 2006.jpg
  |Нывы уæрх              = 
  |Нывы ном               = 
  |lat_dir = N|lat_deg = 27|lat_min = 59|lat_sec = 17
  |lon_dir = E|lon_deg = 86|lon_min = 55|lon_sec = 31
  |region                 = 
  |CoordScale             = 
 |Ран                     = [[Непал]], [[Китай]]
 |Хохы системæ            = [[Гималайтæ]]
  |Рагъ                   = 
  |Бæрзæнд                = 8848,86
  |Ахастон бæрзæнд        = 
  |Бæрзæнды ратæдзæн      = 
  |Фыццаг сцыд            = [[Тэнцинг Норгэй]] æмæ [[Хилари, Эдмунд|Эдмунд Хиллари]]
 |Позицион картæ 1        = Непал
  |1 ПозКартæйы уæрх      = 
  |crosses180             = 
 |Позицион картæ 2        = Китай
  |2 ПозКартæйы уæрх      = 
 |Категори ВикиКъæбицы    = Mount Everest
}}
'''Джомолунгмæ''' ({{lang-bo|ཇོ་མོ་གླང་མ}}), '''Эверест''' ({{lang-en|Mount Everest}}), кæнæ '''Сагарматхæ''' ({{lang-ne|सगरमाथा}}) у тæккæ бæрзонддæр цъупп [[Зæхх (планетæ)|Зæххыл]], йæ бæрзонд алыхуызон бæрæггæнæнтæм гæсгæ 8844,43<ref name="cn">{{cite web|url=http://english.cas.cn/Eng2003/news/detailnewsb.asp?infoNo=25713|title=Survey puts Qomolangma at 8844.43 meters above sea level|access-date=2009-11-14|archive-date=2007-09-27|archive-url=https://web.archive.org/web/20070927022248/http://english.cas.cn/Eng2003/news/detailnewsb.asp?infoNo=25713|deadlink=yes}} {{en}}</ref> кæнæ 8848<ref>[http://www.abc.net.au/science/news/enviro/EnviroRepublish_1478658.htm Everest not as tall as thought] {{en}}</ref>, кæнæ 8852<ref >http://geographer.ru/content/view/138/30/{{Æнæбаххæсгæ æрвитæн|date=September 2023 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}</ref>, кæнæ 8850<ref>[http://www.alpineresearch.ch/alpine/en/presse1.html PRESS RELEASE of the Swiss Foundation for Alpine Research] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20070103165811/http://www.alpineresearch.ch/alpine/en/presse1.html |date=2007-01-03 }} {{en}}</ref> [[метры|м]], лæууы [[Гималайтæ|Гималайты]]. Хох æвæрд у [[Непал]] æмæ [[Китай]]ы [[Тибеты автономон район]]ы арæныл, цъупп Китайы ис ’рдыгæй. Йæ формæмæ гæсгæ у [[пирамидæ (геометри)|пирамидæйы]] хуызæн, хуссарварс у уырдыгдæр<!-- къуылдым у-->. Хохæй алырдæм бырынц æмæ кæлынц [[цъити]]тæ, кæдонæн сæ кæрон ис 5 мин метры бæрзондыл. Хуссарварс æмæ пирамидæйы фæрсчытыл [[мит]] æмæ [[фирн]] нæ лæууынц, æмæ уымæн вæййынц гом. Хохы цыдæр хай хауы [[Национ парк Сагарматхæ]]мæ ([[Непал]]).

== Этимологи ==
«Джомолунгмæ» у [[тибетаг æвзаг]]æй æрбайсгæ дзырд æмæ амоны «Уæларвон (jamma) Мад (ma) Зæххæн (lung)», æмæ йæ афтæ схуыдтой [[Бон (дин)|бойнаг дины]] зæды Шераб Чжаммы тыххæй. Джомолунгмæйы непайлаг ном — «Сагарматхæ» — дæтты тæлмацæй «Хуыцæутты Мад». Англисаг ном «Эверест» ({{lang-en| Mount Everest}}) лæвæрд æрцыдис хохæн сэр [[Джордж Эверест|Джордж Эвересты]] ({{lang-en|George Everest}} кадæн. Уый уыди [[геодези]]он службæйы сæргълæууæг [[Британийы Инди]]йы [[1830]]-[[1843]] азты. Цъуппæн ацы ном раттыны фæндон фыццаг рæгъмæ рахаста [[1856]] азы, йæ бынаты йæ чи раивта, уыцы [[Эндрю Во]] ({{lang-en|Andrew Waugh}}, 1810—1878), йæ дæлбар кусæг Р. Сикдара [[1852]] азы «Цъупп XV» фыццаг хатт куы сбарста æмæ куыд равдыста, уый регионы бæрзонддæр цъупп кæй у, стæй, гæнæн ис, æмæ уа æнæхъæн дунейы бæрзонддæр хох.

== Схызтыты истори ==
[[Ныв:Himalaya annotated.jpg|300px|thumb|Уæлдæр цъуппытæ Джомолунгмæйы цур]]
Джомолунгмæмæ фыццаг схызт уыдис [[1953-æм аз]]ы [[29 майы]]. Схизджытæ уыдысты [[шерп]] [[Тэнцинг Норгэй]] æмæ [[Ног Зеланди|ногзеландиаг]] [[Хилари, Эдмунд|Эдмунд Хиллари]]. 1950-æм азты арæзт æрцыдис 50 бæрц экспедицитæ [[Гималайтæ]]м æмæ [[Каракорум (хохы рагъ)|Каракоруммæ]] (Джомолунгмæмæ, [[Чогори]]мæ, [[Канченджангæ|Канченджангæмæ]], [[Нанга Парбат]]мæ æмæ æндæр цъуппытæм). Экспедициты архайджытæн сæ къухы бафтыдис цалдæр авдминметрон цъуппы басæттын, фæлæ сæ бон астминонтæн ницы баци бакæнын. Тæккæ хуыздæр бæрæггæнæнтæ равдыстой ахæм æнæкæрон схызтыты Джомолунгмæмæ англисаг альпинисттæ — 1924 азы Нортон схызтис 8565 метрмæ, [[Мэллори, Джордж|Джордж Мэллори]] æмæ Эндрю Ирвин (Н. Оделлы æркастмæ гæсгæ) — 8600 метрæй уæлдæр (ис бирæ фиппаинæгтæ, фæмард сты фæстæмæ фæндагыл ууыл, хæснаг бахæццæ сты цъупмæ æви нæ цæуы ма ныр дæр), 1933 азы П. Вин-Харрис, Л. Уэйгер æмæ Ф. Смит — 8565 м.

Адæймаг цы фыццаг астминон басаста, уый уыди [[Аннапурна I]]. 1950 азы йæм схызтысты францаг альпинисттæ М. Эрцог æмæ М. Ляшеналь. Уыдоны фæуæлахизы фæстæ асастис миф — ахæм бæрзонд цъуппытæм адæймаг кæй не схиздзæн, уый. Алы бæстæтæй альпинисттæ тагъд кодтой, цæмæй ма байрæджы кæной, æмæ фыццаг исты астминон цъупп басæттой. Фондз азы дæргъы фыццаг уæлахизы фæстæ саст æрцыдысты æхсæз астминон цъуппы: Джомолунгмæ ([[Англис]]ы альпинисттæ), [[Нанга Парбат]] (Герман Буль, [[Австри]]), [[Чогори]] ([[Итали]]йы альпинисттæ), [[Чо-Ойю]] (Австрийы альпинисттæ), [[Канченджангæ]] (Англисы альпинисттæ) æмæ [[Макалу]] ([[Франц]]ы альпинисттæ). Фæстæдæр азты уыцы змæлд нæ фæмынæг ис. Альпинизм цы бæстæты тынг фидар уыд (Австри, [[Англис]], [[ФРГ]], [[Франц]] æмæ [[Швейцари]]), уыдонмæ æфтауын райдыдтой [[АИШ]]-ы, Италийы, [[Япон]]ы, [[Аргентинæ]]йы, [[Китай]]ы, [[Инди]]йы, фæстæдæр та [[Чехословаки]]йы, [[Польшæ]]йы, [[Югослави]]йы, [[Хуссар Корей]]ы, [[Советон Цæдис]]ы, [[Уæрæсе]], [[Хъазахстан]] æмæ [[Украинæ]]йы альпинисттæ. Фыццаг сылгоймаг, Эверестмæ чи схызтис, уый уыд япойнаг альпинисткæ [[Табэй, Дзюнко|Дзюнко Табэй]] ([[1976]] азы). [[2005-æм аз]]ы [[14 майы]] фирмæ «[[Eurocopter]]»ы тæхæг-фæлварæг Дидье Дельсаль (Didier Delsalle) æрбадын кодта хохы цъуппыл вертолёт [[Eurocopter AS 350 Ecureuil]]. Уый уыди фыццаг ахæм цау историйы.<ref name="membrana4674">[http://www.membrana.ru/lenta/?4674 Сенсация: впервые в мире вертолёт сел на верхушку Эвереста] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20051130233431/http://www.membrana.ru/lenta/?4674 |date=2005-11-30 }} 26 мая 2005</ref>

Джомолунгмæйы цъуппыл дымгæйы уад у 200 километр-сахат, температурæ та æхсæвæй æрхауы -60 градусмæ. 50 азмæ хохы къултыл фæмард дыууæсæдæ адæймагæй фылдæр. Алы аз дæр Эверестмæ схизын фæлварынц 500 адæймаджы афтæмæй йæм схизын бафæрæзтысты 900 альпинистмæ æввахс. Эвересты цъупмæ схызт ахсы иу-дыууæ мæйы — акклиматизаци æмæ лагерьты сарæзт нымайгæйæ. Адæймаг схызты фæстæ аппары 12-15 килограммы. Дыууæ бæстæйы кæмæ хауы Эвæрест хорз кусынц ацы хохыл, цæмæй альпинисттæн бар уа схизынæн, хъæуы бафидын ($12 000). Асламдæр у схизын Тибеты ’рдыгæй. Сезонтæ — уалдзæг æмæ фæззæг.

== Фыццаг советон схызт Эверестмæ ==
Фыццаг хатт [[Советон Цæдис]]ы альпинисттæ схызтысты Эверестмæ [[1982-æм аз]]ы уалдзæджы. Уымæй размæ экспедицийы архайджытæй иу дæр 7600 метрæй уæлдæр не схызтис. Экспедицийы сæргълæууæг уыди [[Евгений Тамм]] (зындгонд физик [[Тамм Игорь|И.Е.Таммы]] фырт), хистæр тренер — Анатолий Овчинников, тренер — Борис Романов, штурмон капитантæ — Валентин Иванов, Ерванд Ильинский, Эдуард Мысловский. Ацы экспедици уыди 25 цъупмæ схизæг. Фыццаг экспедицийæ цъупмæ схызтысты [[Владимир Балыбердин]] æмæ [[Эдуард Мысловский]], Сергей Бершов 4 майы 1982 азы æхсæвæй схызти М. Туркевичимæ æмæ уый уыди фыццаг схызтис æхсæвыгон. 4 майæ 9 маймæ Эвæресты цъуппыл ацы экспедицийæ балæууыдысты 11 архайæджы. Маршрут уыди тæккæ тæссагдæр хуссар-ныгуылæны фарсыл.

== Литературæ ==
* Ионгхезбенд Фрэнсис. Борьба за Эверест, М-Л., Госиздат, 1930.
* Джон Хант. [http://www.litportal.ru/genre14/author4531/book20159.html Восхождение на Эверест] (журн.вариант), 1956. (Об экспедиции Хиллари 1953 года)
* Уилфрид Нойс. «Южное седло» (Эверест). М., Мысль, 1975 г.
* Reinhold Messner. Everest: Expedition to the Ultimate (Эверест: экспедиция к пределу), New York/London, 1979.
* Reinhold Messner. Everest Solo (англ. издание The Crystal Horizon: Everest — The First Solo Ascent, 1980).
* Месснер Райнхольд. Хрустальный горизонт, М., 1990. (О первом одиночном восхождении на Эверест без кислорода и в период муссонов).
* Эверест-82. (Восхождение советских альпинистов на высочайшую вершину мира), М, ФиС, 1984.
* [http://poxod.ru/literature/e82/p_e82_iurijrostispsyv_a.html Эверест-82 — Электронная версия книги]
* Фриц Рудольф. «Джомолунгма и её дети», М, Радуга, 1983. (Об Эвересте и доброй сотне вершин Гималаев).
* Кононов Ю. Победа над Эверестом (Первая советская экспедиция на Эверест), Киев, 1985.
* Kielkowski Jan, Mount Everest massif, EXPLO, 2000. (Окрестности Эвереста).
* [[Поппи Брайт]]. Сбой системы (System Freeze), сборник The Devil You Know, 2003.

== Фиппаинæгтæ ==
{{фиппаинæгтæ}}

== Æрвитæнтæ ==
* [http://migranov.ru/everest.php Радзырд Эверестмæ балцы тыххæй]
* [http://sergeydolya.livejournal.com/27777.html Нывтæй радзырд Эвересты алфамбылай тæхæгыл]
* [http://maps.google.com/maps?ll=27.987328,86.923828&;spn=0.090637,0.148659&t=k&hl=en Спутникæй конд къам] [Google]
* [http://www.explorersweb.com/webtv/videoconsol_everestarial.htm Схызтыты маршруттæ Эверестмæ] {{en}}

[[Категори:Непалы хæхтæ]]
[[Категори:Китайы хæхтæ]]
[[Категори:Тибет]]
[[Категори:Гималайтæ]]