Фыццаг мыхуыргонд чиныг иронау

Чиныджы къам

1798-æм азы майы мæйы Мæскуыйы Синоды типографийы мыхуыры рацыд фыццаг чиныг ирон æвзагыл. Йæ ном — «Цыбырæй Катехизис». Чиныджы фæрсæй-фæрстæм сты мыхуыр зæронд уырыссаг æвзагыл «Краткий Катехизис» æмæ ирон æвзагмæ тæлмацæй «Цыбырæй Катехизис». Чиныг арæзт у фæрстытæ æмæ дзуаппытæй мæнæ ахæм хуызы:

Вопрос: По чему ты называешься Христианин.

Фæрсын: Цæй тыххæй ды хоныс Христон.

Ответ: По тому, что я верую в Господа нашего Иисуса Христа, и содержу его святой закон.

Радзурæн: Уый тыххæй, æмæ мæн уырны Хуыцау Иесо Христæ, æмæ хæцын йæ сыгъдæг дзинадыл.

Ацы чиныгæй XVIII æнусы кæрон ахуыр кодтой Мæздæджы дины скъолайы ирон сабитæй цалдæры, цæмæй сæ рацыдаид, чырыстон дины рухс ирон адæмыл зæрдиагæй чи байтыдтаид, ахæм æнувыд кусджытæ. Уыцы рухстауæн куыст куыд æмæ цы хуызы цыди, чи æмæ йæ кæд кодта, уыдæттæ бæстон раиртæста йæ зонадон уацты нæ зынгæ ахуыргонд, ирон æвзаг æмæ литературæ иртасæг, ирон адæмы хæрзæджытæй сæ иу, æнустæм хорзæй мысинаг адæймаг Æлборты Барис (Барысби). Чиныг аргæ дæр уый скодта æвдай азы размæ (500 экземпляры!). Фыццаг бæстон ныхас чиныджы тыххæй, йæ тæлмацгæнджыты тыххæй, йе ’взаджы æрдзыхъæды охыл, зæгъгæ, дæр уый кодта. Ам Барысбийы зонадон сгуыхтдзинады тыххæй бирæ дзурæн ис.

Ирон æвзагыл фыццаг чиныджы рацыд мыхуыры стыр хъуыддаг кæй уыд нæ адæмæн йæ удыхъæд, йæ национ хиæмбарынад æмæ удварны культурæйы историон размæцыды процессы, уый абон алы ирон лæг дæр, æвæццæгæн, æмбары. Æмæ ацы фарны хъуыддагыл нæ бон у бæрзонд ныхæстæ барджынæй кæнын. Ахæм сæрыстыр ныхæсты аккаг æцæгæй у ирон чиныджы сæрæвæрæн. Фæлæ ныры бæрзонд ныхæстæй, мæнмæ гæсгæ, бирæ нымаинагдæр сты, йæ рæстæджы ирон чиныг саразыныл фыццаг ирон рухстауджытæ, нæ абоны интеллигенцийы рагфыдæлтæ куыд æмæ цæй охыл мæт кодтой, ууыл дзурæг хъуыдытæ.

Мæнæ цы зæгъы ирон адæмы фыццаг рухстауæг Æгъуызаты Иуане ирон чиныг сфæлдисыны тыххæй: «…бафæрæзтон гуырдзиаг æвзагыл чиныджы уавæрæн йæ кæронæй гæзæмæ бакæсын æмæ дзы базыдтон ай, æмæ мыггаг кæмæн нæй чиныг, уый хъадджын у раст æмбарынæй: нæ зоны аккагау Хуыцауы æмæ нæ дæр йæхи». Иу дзырдæй, чиныг кæмæн нæй, уыцы адæм нæ зонынц нæ дæр Хуыцауы, нæ дæр сæхи. Ома, Æгьуызаты Иуанейы хъуыдымæ гæсгæ чиныг у адæмæн йæ удварны рæзт сбæрзонд кæныны хос æмæ йæ национ хиæмбарынад райтынг кæныны фæрæз. Ацы стыр æмæ раст хъуыдыйы охыл тырныдтой нæ фыццаг рухстауджытæ ирон чиныг сфæлдисынмæ. Ацы хъуыды царды ауадзыны фыццаг зынгæ факт та у, 1798 азы цыбырæй «Катехизис» ирон æвзагыл мыхуырæй кæй рацыдис, уый.

Цавæр æвзагæй тæлмацгонд уыд «Цыбырæй катехизис»?

Уырыссаг оригинал æмæ тæлмац текст фæрсæй-фæрстæм мыхуыр сты чиныджы. Факт гуызавæйаг нæу, нæ цæсты раз ис. Фæлæ уæддæр нæ ахуыргæндтæй иу зæгъы: «Началась работа по переводу с грузинского языка… Краткого Катехизиса параллельно на осетинский и старославянский языки» («История Северной Осетии», т. 1, 1987, с. 209).

Уый та цымæ кæцæй базыдтой нæ историктæ? Чиныджы ирон текст дзырдæй-дзырдмæ тæлмац куы у зæронд уырыссаг æвзагæй, уæд ма йæ гуырдзиагæй тæлмац цæмæн хонынц? Науæд æй чи хъуамæ ратæлмац кодтаид? Гай уырыссагау рæстмæ куы нæ зыдта, уæд? Æлборты Барис йæ уацы æрхаста уый тыххæй официалон характеристикæйы зонæнтæ: «…преосвященный владел русским языком очень плохо, резолюции сии писались рукою колейного его писца или кого-либо из приближенных лиц, под которым преосвященный подписывал и то весьма не твердым почерком только начальные буквы своего титула…»

Науæд цæмæн хъуыд Катехизис гуырдзиагæй уырыссаг æвзагмæ ивын, уырыссагау рагæй фæстæмæ куы уыд мыхуыр, уæд?

Ацы фауты тыххæй уымæн дзурын, æмæ хорз нæу, цы нæм ис, уый нæхицæн кæй мамм кæнæм. Нæу хорз ацы чиныджы фæдыл мæнг ныхæстæ мысын дæр.

Раст зæгъынц Абайты Васо дæр æмæ Æлборты Барис дæр — чиныджы бирæ аиппытæ ис. Не 'взаджы уæды фонетикон уавæр бæлвырд раиртасынæн чиныджы нæй æрмæг. Дызæрдыггаг сты йæ орфографион фæткойтæ дæр æмæ, тексты реализаци куыд цæуынц, уыцы фæткойтæ, уый дæр.

Æцæг, ам диссагæй ницы ис. Тексты, æцæг дæр, бирæ аиппытæ ис. Фæлæ диссаг уый нæу, диссаг у, фылдæр дзы кæй нæй. Уымæн æмæ аиппытæн ис бæлвырд объективон аххосæгтæ.

Фыццаг уый, æмæ ирон æвзаджы орфографийæн фыццаг хатт арæзт цыд фæткойтæ. Уыдон та абоны онг дæр нырма æххæст бæлвырд æмæ нывыл конд не сты, кæд не ’взагæн бирæ ахуыргонд иртасджытæ ис, уæддæр. Гъе, æмæ цас раст уаид, ацы хъуыддаг 200 азы размæ фыццаг хатт чи бафæлвæрдта бакæнын, уыдонæй бирæ цыдæртæ домын?..

Дыккаг уый. æмæ не ’взаджы фонетикæ цы æмæ куыд у, уый зонадон æгьдауæй иртæст нæ уыд æмæ фыццаг чиныг аразджытæй хуыздæр исты рантыстаид, уый фадат нæ уыд. Фадат та аразæг у.

Æртыккаг та уый, æмæ чиныг аразджытæ цы орфографи æмæ алфавит сарæзтой, уый дæр хæлд у тексты. Уымæн æмæ текст æвзæрст æмæ мыхуыр цыд Мæскуыйы, синоды типографийы. Æвзæрстой æмæ æвзæрст текст раст кодтой, иронау чи зыдта; ахæм кусджытæ. Æмæ ахæм уавæры диссаг нæу, тексты, Васо цы «несуразности»-ты кой кæны, уыдон кæй сты, уый.

Фыццаг ирон чиныг хорз цæмæй у, уый та номхуындæй у йæ дзырдуат. Уым не ’взаджы дзырдтæ фыццаг хатт парахатæй сæ миниуджытæ æвдисынц иууон тексты. Ома, дзырдтæ хицæнтæй не сты, дзырдуаты куыд вæййы, афтæ, фæлæ кусгæ-кусын, бæлвырд хъуыды æвдисгæйæ.

Æцæг, текст тæлмац у уырыссаг дины чиныгæй. Дины чингуытæ та кæддæриддæр æмæ кæмдæриддæр ивд цыдысты дзырдæй дзырдмæ. Тæлмацы принцип уыд, уырыс буквализм кæй хонынц, уый. Ома хъуыдыйады мидæг дзырдтæн сæ бынæттæ ивыны бар нæй. Оригиналы цы фæткыл æвæрд сты, ахæм фæтк сын хъуамæ уа тæлмацы дæр. Мæнае иу цыбыр цæвиттон: «Чего ты за совершенное исполнение христианской должности надеешься» — «Цæмæй ды æцæг бакæнынæй христон хъуыддагæй æнхъæл дæ». Дзырдтæ иууылдæр ирон сты, фæлæ сæ равæрды фæтк уырыссаг у æмæ хъуыдыйад та — зын æмбарæн. Нæ мæ уырны, æмæ чиныг аразджытæ нæ зыдтой дзырдты равæрды ирон фæтк: «Цы ’нхъæл дæ ды христон хъуыддаг æцæг бакæнынæй». Зыдтой, фæлæ дины хъуыды, Хуыцауы ныхас тæлмац хъуыд дзырдæй дзырдмæ — ирон æвзагæн…

Раст у, «фыдджын ысси» нæ «вочеловечился». «Фыдджын» иронау хæринаджы ном кæй у, уый куы нæ нымайæм, уæддæр фразæйы мидис æмбардзыстæм зыгъуыммæ, ома снард. Йæ буар фыд равæрдта. Уырыссаг тексты та дзырд уд æмæ буарыл цæуы (дух и плоть). Афтæ «вочеловечиться» дæр «слæг и» нæ амоны. Иронау «слæг и» амоны: сырæзти, рахъомыл, йæ лæджы кары бацыд æмæ ноджы — йæхи рахаста, æцæг лæг рацыд, æхсæндзарды йæ арæхст, йæ зонды руаджы бæрзонд бынат æрцахста… Уырыссаг тексты та: уд (дух) адæймаджы хуыз райста (хуызы бацыд}…

Фæлæ ам, мах нымадæй, бахудыны аккаг ницы ис. Худын кæй зæрдæ агуры,—ома ахæм фразæ иронау ранывæндын мæнæн — арсы хъуыны мæлдзыг! — уымæн та радтæм хуымæтæджы фæлварæн; ратæлмац кæнæд Александр Блочы æмдзæвгæйæ цыппар стихы:

О, я хочу безумно жить:

Все сущее — увековечить,

Безличное — вочеловечить.

Несбывшееся — воплотить.

Ам дыууæ зынивæн мивдисæджы дæр сты (воплотить, вочелове-чить) æмæ сыл кæд фæтых уа йæ курдиатæй, уæд ын — мæ сæр-астæу фæндаг! Фæлæ йæ развæлгъау зонын: Катехизисы тæлмацæй йын чысыл рæвдздæр уыдзæн — мæнæй-ма, 200 азы фæстæ!— фæлæ йын иттæг рæвдз у, уый зын зæгьæн у. Стæй уый йе ’гуыдзæджы аххос дæр нæ уыдзæн. Ам бирæ цыдæртæ аразгæ сты æвзаджы историон уавæрæй. Не ’взаджы рæзты историон уавæры тыххæй та, чи зоны, æмбæлы, Пушкины иу хъуыды нæ зæрдыл дарын. Уый загъта XIX æнусы райдианы уырыссаг æвзаджы уавæры тыххæй: «…ученость, политика и философия еще по-русски не изъяснялись; метафизического языка у нас вовсе не существует. Проза наша так еще мало разработана, что даже в простой переписке мы принуждены создавать обороты для изъяснения понятий самых обыкновенных, так что леность наша охотнее выражается на языке чужом, коего механические формы давно готовы и всем известны». (ПСС в десяти томах, т. УП, 1949, с. 31).

Афтæ мæм кæсы, æмæ не ’взаг абон дæр раст ахæм уавæры ис. Зонад, политикæ æмæ философи нæма сдзырдтой нырма дæр ирон æвзагыл æмæ уæд цы радомдæуа, фыццаг ирон чиныг чи арæзта дыууæ æнусы размæ, уыдонæй?..

Мæ ныхас ууыл у, æмæ фыццаг ирон мыхуыр чиныгмæ фаутæ хæссын æнцон у, фæлæ мах фаутæ æвæрын æмæ аиппытæ агурыныл хъуамæ ма уæм. Нæ хæс — чиныджы хорзæй цы ис, уый бæстон раиртасын. Ахæм хъуыддагæн та йæ ратæдзæн сты дыууæ куысты, кæй нæма бакодтам, ахæмтæ.

Фыццаг. Чиныг тæлмац чиныг у æмæ хъæуы раиртасын йæ тæлмацы дæсныдзинады миниуджытæ — йе ’нтыстытæ дæр æмæ йæ аиппытæ дæр.

Дыккаг. Тексты ис бирæ хæлд бынæттæ чиныгуадзæны аххосæй. Бакæнын хъæуы арæхстгай уырзæвзæрст текстологон куыст. Бакæсын хъæуы алы дзырд дæр æмæ алы дамгьæ дæр чиныджы контексты. Науæд чиныгыл текстологон куыст кæй ничи бакодта, уый фæстиуæгæн типографийы аххосæй хæлд дзырдтæ иртасджытæ нымайынц æцæг дзырдтыл.