Сиукъаты Никъала
| Сиукъаты Никъала | |
|---|---|
| Райгуырды датæ | 1916-æм азы 20 декабры[1] |
| Райгуырæны бынат | |
| Мæлæты датæ | 1998-æм азы 7 майы (81 азы) |
| Ахуырадон къæпхæн | профессор[d] æмæ физикон-математикон зонæдты доктор[d] |
| Хорзæхтæ æмæ премитæ | |
Сиукъаты Уасилы фырт Никъала (райгуырдис 1916-æм азы 20 декабры Присы — амардис 1998-æм азы 7 майы) у ирон профессор, физикон-математикон зонæдты доктор, Цæгат Ирыстоны АССР-ы зонады æмæ техникæйы сгуыхт архайæг.
Цардафыст
[ивын | Бындур ивын]Сиукъаты Никъала каст фæцис Сталиниры авдазон скъола, уый фæстæ — рабфак. Дыууæ азы сахуыр кодта пединституты дæр. Йæ бæллиц уыдис астрономийы хаххыл Тбилисы университетмæ бацæуын. Фæлæ уыцы рæстæджы Боржомы педтехникумы бакодтой ирон сектор æмæ сæ хъуыд ахуыргæнджытæ. Бахатыдысты Никъаламæ дæр, цæмæй сразы уыдаид уым кусыныл. Æмæ сразы. Амыдта æхсæз предметы, афтæмæй дзы бакуыста дыууæ азы.
1937 азы Никъалайæн сæххæст йе ’взонгады бæллиц — ахуыр кæнынмæ бацыд Тбилисы университеты физикæйы факультетмæ, ахуыр кодта астрономийы хайады. Фæлæ та ам дæр йæ ахуыр кæронмæ нæ фæцис, кæд æй тынг фæндыд, уæддæр. Ацы хатт æй бахъыгдардта хæст. Райдыдта Стыр Фыдыбæстæйон хæст. Æрæййæфта йæ цыппæрæм курсы æмæ йæм уайтагъд æрсидтысты. Райдианы йæ ахуыр кæнынмæ арвыстой зенитон-артиллерион ахуыргæнæндонмæ. Каст æй куы фæцис, уæд бахауд фронтмæ. Зенитчик уæвгæйæ, иу тохы æрæппæрста знаджы дыууæ хæдтæхæджы. 1942 азы 28 июны немыцаг æфсад Воронежы фронт куы атыдтой, уæд та æрыгон лейтенант йæ зенитонтимæ æрæппæрстой æртæ хæдтæхæджы. Уыцы карз тохы Никъала уæззау цæф фæцис æмæ йæ бахъуыд цыппар мæйы йæхицæн хос кæнын. Бирæ рæстæджы дæргъы фæхаста лæдзæг, йæ царды фæстаг бонмæ та — знаджы минæйы схъис йæ къахы. 1945 азы Сиукъайы фырт ногæй баздæхт, хæстмæ кæцæй ацыд, уыцы уæлдæр ахуыргæнæндонмæ, фæлæ астрономийы хайадмæ нал, йе ’нæниздзинад ын йæ фадæттæ фæкъуындæг кодта. Йæ ахуыр адарддæр кодта физикæйы хайады æмæ йæ каст фæцис 1948 азы. Уый фæстæ кусынмæ бацыд Цæгат Ирыстоны педагогон институтмæ кусынмæ, фæлæ йæ ахуыр дæр ууыл нæ ныууагъта, адарддæр æй кодта аспирантурæйы æмæ уый дæр каст фæцис.
Æрыгон ахуыргондæн зонадон къæпхæн — кандидатон диссертаци бахъахъхъæнын дæр æнцон нæ рауад. Уый тыххæй нæ æмæ зонады цы загътаид, уый йæм нæ уыд. Диссертацийыл кусгæйæ-иу æндæр æмæ æндæр аххосæгтæм гæсгæ ивд æрцыдис йæ темæ. Афтæ — цыппар хатты. Иу аххосаг дзы уый мидæг уыдис æмæ ахæм темæйыл раздæр иу немыцаг ахуыргонд кæй бахъахъхъæдта диссертаци. Никъалайæн йæ куыст фæуынхъус уыдис æмæ кæд йæ ахадындзинад нæ фесæфта, уæддæр дзы диссертаци бахъахъхъæнæн нал уыд.
Æвæллайгæ зонадон куыст кæй кодта, уымæ гæсгæ рæзт йæ авторитет бæстæйы йæ коллегæты ’хсæн. Ныфс дзы кæй æвæрдтой, раст уымæ гæсгæ Иоффейы номыл Ленинграды физикон-техникон институты зонадон кусджытæ Д. Н. Наследов, Н. А. Горюнова æмæ Галуанты Уасил бауынаффæ кодтой, цæмæй иртасæн куыстæн равзæрстаид индийы фосфид æмæ уый кристаллты рæзын кæнын. Уый хауы æрдæгпроводниктæм æмæ уыдонæн та иттæг ахсджиаг нысаниуæг ис зонад æмæ техникæйы рæзты. Ахæм æрмæджытæ, сæйраджыдæр, сты германий æмæ кремний. Фæлæ техникæйы рæзт домы, хуыздæр характеристикæтæ кæмæн ис, ахæм æрмæджытæ. Ахæм та у индийы фосфид, фæлæ дзы уæрæхæй нæ пайда кодтой, сыгъдæг монокристаллтæ дзы райсын кæй не ’нтыст, уымæ гæсгæ.
Ацы ахсджиаг фарст баразæнгард кодта Никъалайы иртасæн куыстмæ. Фæлæ хъуыд, уыцы куыст æххæст кæм цыдаид, ахæм лаборатори. Æмæ ленинградаг коллегæты аудындзинады руаджы Дзæуджыхъæуы æрывнæлдтой ахæм лаборатори аразынмæ. Йæ арæзтады Никъала æмæ йе ’мбæлттæ истой иууыл активондæр хайад. Сиукъайы фыртæн йе ’мбæлттимæ бантыст, дунейы иууыл хуыздæр миниуджытæ кæмæн уыд, индийы фосфиды ахæм кристаллтæ сырæзын кæнын. Уый уыд Никъалайы зонадон сгуыхтдзинад æмæ стыр цымыдис равзæрын кодта дунейы бирæ ахуыргæндтæм.
Практикон æгъдауæй сын цы бантыст раиртасын, уый бындурыл ахуыргонд ныффыста диссертацион куыст ахæм темæйыл: «Индийы фосфиды кристаллтæ райсын æмæ сын сæ электронон хиæдтæ раиртасын». Диссертаци уыд кандидатон æмæ йæ хъуамæ бахъахъхъæдтаид Тбилисы паддзахадон университеты. Æндæр æмæ æндæр зонадон центртæй ахуыргæндтæ цы рецензитæ æрæрвыстой, уыдонæн сæ хъуыды уыд иу — диссертаци физикон-математикон зонæдты кандидаты нæ, фæлæ у зонæдты докторы ном райсыны аккаг. Официалон оппоненттæм дæр уыдис ахæм хъуыды.
Афтæмæй университеты зонадон совет æмæ Мæскуыйы Уæлдæр аттестацион къамисы уынаффæмæ гæсгæ Сиукъаты Никъалайæн лæвæрд æрцыд физикон-математикон зонæдты докторы ном. Æппæт уыдæттыл йæ рæстæджы фыста Советон Цæдисы сæйраг газет «Правда» дæр.
Диссертацийæн физикон-математикон зонæдты доктор, официалон оппонент А. Р. Регель йæ рецензийы ахæм аргъ скодта: «Æрбавдисгæ куыст, æнæмæнгдæр у канд æрдæгпроводникты физикæйы нæ, фæлæ ма æрдæгпроводникты хими æмæ техникæйы дæр стыр цау. Уыцы цау нæ бæстæйы кæй æрцыд, уый нын æхсызгон у». Ленины премийы лауреат, физикон-математикон зонæдты доктор Д. Н. Наследов æмæ физикон-математикон зонæдты кандидат Галуанты Уасил та фыстой: «Сиукъайы фырты æнтыст банымайæн ис Советон бæстæйы æмæ фæсарæйнаг бæстæты зонæдты фæстаг рæстæджы хуыздæр æнтыстытæй иуыл».
Сиукъаты Никъала кæд астрономийы зонады фæдыл нæ ацыд, уæддæр йæ цымыдисдзинад æмæ уæлдæр ахуыргæнæндоны райсгæ зонындзинæдтæ дзæгъæлы нæ фесты. Хæсты хæдфæстæ Цхинвалы рауагъдад «Ирыстон»-ы рауагъта чиныг «Популярон астрономи». Дарддæр хицæн æмæ хицæн азты мыхуыры йæ чингуытæ «Зæхх æмæ арв» «Атомы энерги», «Дун-дуне нæ алфæмблай». Адæймаджы дисы уый æппары æмæ ацы чингуыты кæй ныффыста йæ мадæлон ирон æвзагыл. Фыст та сты ахæм æнцонæмбарæн, лæгъз æвзагæй.
Зындгонд ахуыргонд ма ирон æвзагмæ ратæлмац кодта æхсæзæм æмæ æвдæм кълæстæн физикæйы ахуыргæнæн чингуытæ, афтæ ма сарæзта «Физикон терминты уырыссаг-ирон дзырдуат».
Йæ адæмы зынгзæрдæ патриот уæвгæйæ, Сиукъаты Никъала æввахс йæ зæрдæмæ айста, йæ райгуырæн Хуссар Ирыстоны зæххыл ивгъуыд æнусы 90-æм азты цы трагикон цаутæ райтынг сты, уыдоны. Уый æрæййæфта æмæ йæхиуыл бавзæрста 1920 азы трагикон цауты дæр, Гуырдзыстоны гæрзифтонг æфсад арт куы бандзæрстой ирон хъæутыл æмæ сын сæ цæрджыты лидзинаг куы фæкодтой. Лыгъдысты цæгатырдæм Сиукъаты бинонтæ дæр, семæ цыппараздзыд Никъала, афтæмæй. Бирæ хъизæмæртты фæстæ, Хуссар Ирыстоны зæхх сæрибар куы ’рцыд, уæд æрыздæхтысты сæ сыгъд уæзæгмæ фæстæмæ æмæ сæ цард ногæй аразын райдыдтой.
Куыд ацы трагедийы, афтæ 90-æм азты цауты тыххæй дæр Никъала ныффыста чиныг «Две трагедии Южной Осетии», зæгъгæ, æмæ йæ мыхуыры рауагъта 1994 азы Дзæуджыхъæуы.
Æппæт йе ’мбаргæ цард зынгæ ахуыргонд сбаста Цæгат Ирыстоны педагогон институтимæ (ныры университетимæ). Куыста теоретикон æмæ эксперименталон физикæйы кафедрæйы сæргълæууæгæй. Бирæ азты дæргъы уыд университеты проректор зонадон-иртасæн куысты фæдыл. Стыр кад ын уыдис æрмæст университеты стыр коллективы ’хсæн нæ, фæлæ дыууæ Ирыстоны ахуыргæндты ’хсæн дæр.
Никъала йæ хæстон æмæ зонадон æнтыстыты тыххæй хорзæхджын уыд Фыдыбæстæйон хæсты фыццаг къæпхæны орденæй, Кады нысаны орденæй, «Хъæбатырдзинады тыххæй» майданæй. Лæвæрд ын æрцыд Цæгат Ирыстоны «Зонад æмæ техникæйы сгуыхт архайæджы» кадджын ном.[2]
Бинонтæ
[ивын | Бындур ивын]Йæ фыдау Никъалайæн стыр бинонтæ скæнын нæ бантыст. Йæ цардæмбал Абайты Замирæимæ схъомыл кодтой иунæг фырт — Сергейы. Уый дæр ацыд, Никъала зонады цы фæндагыл ацыд, ууыл. У физикæ-математикон зонæдты кандидат. Уый дæр кусы, Никъала кæм фæкуыста, уыцы уæлдæр ахуыргæнæндоны. Замирæ та уыд дохтыр æмæ йæ цард снывонд кодта адæмы æнæниздзинад хъахъхъæнынæн. Йæ фыд Александр та уыд зынгæ революционер.
Куыстытæ
[ивын | Бындур ивын]- Популярон астрономи (1940)
- Атомная энергия (1947)
- Физикон терминты дзырдуат (1954)
- Атмосферон фæзындтæ (1957)
- Дун-дуне нæ алфæмблай (1993)
Фиппаинæгтæ
[ивын | Бындур ивын]- ↑ Газета "Южная Осетия" // https://ugo-osetia.ru/obshhestvo/nikolaj-siukaev-arkhitektor-volshebnykh-kristallov
- ↑ Официальный сайт Администрации Президента Республики Южная Осетия // Стыр ахуыргонды зæххон æмæ æрвон фæндæгтæ