Фенын Кавказы æрдзæвæрæн-ы равзæрæн текст

[[Файл: Kaukasian nature reserve.jpg|рахиз|мини|400x400пкс|Кавказы биосферон æрдзæвæрæн]]
'''Кавказы паддзахадон биосферон æрдзæвæрæн''' — паддзахадон тыгъд [[æрдзæвæрæн]]. Æххæст ном — Шапошников Христофор Георгийы номыл Кавказы паддзахадон æрдзон биосферон æрдзæвæрæн. Цæгат Кавказы тæккæ егъаудæр æмæ тæккæ рагондæр уæлдайхъаггæд æрдзон территори. Æрбынат кодта Уæрæсейы Федерацийы æртæ регионы гæрæттыл; [[Краснодары край]], [[Адыгей]] æмæ [[Хъæрæсе-Черкес]]ы Республикæ. 

Æрдзæвæрæн у Кавказы [[домбай]]ты æрдзæвæрæны бындар. Уый скондæуыд 1924-æм азы 12-æм майы, Ныгуылæн Кавказы ромыл æмæ субтропикон климæтон ронты арæныл. Ныр Кавказы æрдзæвæрæн у Европæйы тæккæ егъаудæр хъæды æрдзæвæрæн<ref>{{cite web|title=Кавказский государственный природный биосферный заповедник. Справка|url=https://ria.ru/eco/20090709/176779461.html|website = РИА Новости|date=20090709T1519+0400Z|accessdate=2018-03-10|lang = ru}}</ref>.
Йæ иумæйаг фæзуат — 280 мин гектарæй фылдæр, уыдонæй Краснодары крайы — 177,3 мин гектары.

1979-æм азы 19-æм февралы ЮНЕСКО-йы уынаффæмæ гæсгæ Кавказы æрдзæвæрæныл нысангонд æрцыд биосферон æрдзæвæрæны ном. 2008-æм азы январæй та хæссы Христофор Георгийы фырт Шапошниковы ном<ref>{{cite web| last =www.dp.ru| first =| authorlink =Деловой Петербург| coauthors =|date = 11:01; 21 января 2008 года| url =http://www.dp.ru/sochi/news/society/2008/01/21/255609/| title =«Заповеднику присвоили имя»| format =|website = Сочи| publisher =[[Деловой Петербург]] {{ISSN|1606-1829}} (Online)| accessdate =21 января 2008| lang =ru| description =| deadlink =yes| archiveurl =https://www.webcitation.org/6Hg85zwjD?url=http://www.dp.ru/a/2008/01/21/Zapovedniku_prisvoili_imja/| archivedate =2013-06-27}}</ref>.

1999-æм азы Кавказы паддзахадон биосферон æрдзæвæрæн, Краснодары крайы æмæ Адыгейы республикæйы æндæр æрдзхъаггæнæн объектты къордимæ (уыдоны иумæйаг фæзуат 19 мин. Гектары бæрц) бахасдæуыд Дунеон бынты номхыгъдмæ куыд Ныгуылæн Кавказы Æппæтдунеон æрдзон бынты объект.<ref name="WH">[http://whc.unesco.org/en/list/900 World Heritage. Western Caucasus]</ref>

== Сфæлдысты истори ==
[[Файл:Территория Кавказского заповедника.png|мини|Кавказы паддзахадон биосферон æрдзæвæрæны территори]]
[[Файл:European bison on stamp Russia West Caucasus 2006.jpg|мини|Кавказы æрдзæвæрæн 2006-æм азы уагъд Уæрæсейы посты маркæтыл]]
[[Файл:European bison on stamp USSR 1973.jpg|мини|ССРЦ-йы посты маркæ, 1973-æм аз, Домбайы ныв]]

=== Хъобаны цуан ===
1888-æм азы Стыр кънйæзты Пётр Николайы фырт æмæ Георгий Михаилы фырты фæдзæхстмæ гæсгæ Паддзахадон исбоны Министрадæй æмæ Хъобаны облæсты хæстон уынаффæйадæй [[Стыр хох|Стыр хохы (Кавказы сæйраг рагъы)]] районы райсдæуыд зæхх 480 мин десетины бæрц. Хъобаны Радæимæ бафыстæуыд фидыд цæмæй ацы территоритыл стыр къниæзтæн уа цуан кæныны æрмæстон, уæлвæткон бар. Фæстæдæр ацы бынатыл ныффидар ном ''Стыркънйазон Хъобаны цуан''.

Цалдæр азы фæстæ кънйæзтæ [[Хъобан (цæугæдон)|Хъобанмæ]] балц кæнынæн нал бæззыдысты сæ æнæниздзинад фæцудыны охыл, стæй та, 1892-æм азы цуан кæныны уæлвæткон бар алæвæрдтой стыр кънйаз Сергей Михаилы фыртæн. Уый активонæй райдыдта территоримæ зилын<ref>[http://kgpbz.ru/index.php?option=com_content&task=view&id=301&Itemid=38 Кавказский государственный природный биосферный заповедник — Великокняжеская Кубанская охота как историческое явление]</ref>.

=== Домбайты æвæрæн ===
1906-æм азы хаццоны рæстæг куы фæуд кодта, уæд ма фидыд 3 азмæ багъæцыдысты, стæй та пълан кодтой ацы зæххытæ байуарын [[Хъобаны хъазахъхъ]]ы станицæтыл. 1909-æм азы Хъобаны Æфсады Белореченсчы хъæдхизынады хъæдгæс Шапошникоф Христофор Георийы фырт ныффыста Уæрæсейы Академимæ æмæ æнхъардта Хъобаны Æфсадæй ацы территоритæ рахицæн кæнын æмæ дзы æвæрæн сфæлдисын.

Сæйраг æвдисæйнагæн æрхаста сæфты къахыл лæууæг кавказаг домбайы хъаггæдад. Фыстæджы дзырддаг æрдзæвæрæны арæнтæ дæр афыста. Ацы фыстæджы бындурыл академик Насонов Николай Викторы фырт доклад бакаст æмæ Зонæдты Академи сæрмагонд къамис сфæлдыста. Шапошников, æфæддон хъæдгæс уæвгæйæ, уыцы къамисимæ архайдта æрдзæвæрæн кæныныл. Фæлæ хъуыддагæн цæлхдуртæ кæй уыд, йæ сæйрагдæр — хъобаны хъазахъхъ зæхуарст æнхъæл кæй уыдысты, уымæ гæсгæ хъуыддаг дæрддыл нæ аккуырст. 

Фæлхатгæ æрдзæвæрæн æнхъæлцау уыд 1913-æм æмæ 1916-æм æзы дæр. Æппынфæстаг, 1919-æм азы хъуыддаг конд æрцыд.<ref>[http://kgpbz.ru/index.php?option=com_content&task=view&id=303&Itemid=38 Кавказский государственный природный биосферный заповедник — Исторические сведения]</ref>

Регионы Советон хицауад куы æрфидар, уæд та фарст ногæй лыггæнинаг фæцис. Æрмæст1924-æм азы Паддзахадон Кавказы добайы æрдзæвæрæн бабындур.

== Фаунæ ==
[[Файл:Gornye tury.jpg|мини|Хъæддаг [[Ныгуылæн-кавказаг дзæбидыр|дзæбидырты]] дзуг [[Псеашхо|Псеашхойы]] фæхстыл]]
Æрдзæвæрæны цæры [[æхсырæйхæссæг|æхсырæйхæссджыты]] 89 хуызы, 248 хуызы — [[мæргътæ]], уыдонæй 112 ахстон кæнджытæ, [[хилджытæ|хилджыты]] 15 хуызы, 9 — [[донзæххонтæ]], 21 — [[кæсæгтæ|кæсæгтæ]], [[моллюсктæ|моллюскты]] 100 хуызæй фылдæр æмæ [[сасчытæ|сасчыты]] 10 000 хуызы. 

Æрдзæвæрæны уазджытæ хъуамæ æдзух сæ зæрдыл дарой йæ территорийыл туристтæн флорæ æмæ фаунæйы хъыгдарыны бар нæй<ref>{{cite web|url=http://www.kgpbz.com/#!/c198t|deadlink=yes|title=Сайт Кавказского государственного природного биосферного заповедника, раздел «правила нахождения»|accessdate=2015-03-22|archiveurl=https://web.archive.org/web/20150416055858/http://www.kgpbz.com/#!/c198t|archivedate=2015-04-16}}</ref>.

== Кæс ноджы ==
* [[Тебердайы æрдзæвæрæн]]
* [[Кæсæг-Балхъары уæлхох æрдзæвæрæн]]

== Æрвитæнтæ ==
* [https://kavkazzapoved.ru/ Официальный сайт Кавказского государственного природного биосферного заповедника]
* [http://russia.rin.ru/guides/6353.html Кавказский заповедник — Россия, Russia]
* [http://detisochi.ru/guide/rest/animals/249/ Вольерный комплекс Кавказского государственного природного биосферного заповедника на Красной Поляне]

== Фиппаинæгтæ ==
{{фиппаинæгтæ}}

[[Категори:Уæрæсейы æрдзæвæрæнтæ]]