Фенын Турк-ы равзæрæн текст

{{Æндæр нысаниуджытæ}}
{{Паддзахад2
 |Ирон ном                  = Турчы Республикæ
 |Оригиналон ном            = Türkiye Cumhuriyeti
 |Гуырынон хауæн            = Турчы
 |Тырыса                    = Flag of Turkey.svg
 |Герб                      = Emblem of Turkey.svg
 |Девиз                     = Yurtta Sulh, Cihanda Sulh
 |Девизы тæлмац             = Сабырдзинад бæстæйы, сабырдзинад дунейы
 |Гимны ном                 = İstiklâl Marşı
 |Гимны номы тæлмац         =
 |Аудио                     = 
 |Фæзынд                    = [[1923-æм аз]]ы
 |Картæ                     = Turkey on the globe (Europe centered).svg
 |Æвзаг                     = [[туркаг æвзаг|туркаг]]
 |Сæйраг сахар              = [[Анкара]]
 |Хицауиуæджы хуыз          = Республикæ
 |Стырдæр сахартæ           = [[Стамбул]], [[Анкара]], [[Измир]], [[Бурсæ (сахар)|Бурсæ]], [[Адана]]
 |Сæргълæууæджы хæсад 1     = Президент
 |Сæргълæууæг 1             = [[Эрдоган, Реджеп Тайип|Реджеп Тайип Эрдоган]]
 |Сæргълæууæджы хæсад 2     = Вице-президент
 |Сæргълæууæг 2             = [[Йылмаз, Джевдет|Джевдет Йылмаз]]
 |Фæзуат                    = 783562
 |Доны процент              = 
 |Цæрджытæ                  = 
 |Бахыгъды аз               = 
 |Цæрджытæ сфыстмæ гæсгæ    = 
 |Сфысты аз                 = 
 |Æнгомад                   = 
 |ÆМП (номинал)             = 1.029
 |ÆМП хынцыны аз (номинал)  = 2022
 |Бынат ÆМП-мæ гæсгæ        = 19
 |ÆМП иу адæймагмæ          = 11931
 |Валютæ                    = [[Турчы лирæ]]
 |Домен                     = [[.tr]]
 |Телефонон код             = 90
 |Сахатон таг               = {{TRT}}
}}
'''Турк''' ({{lang-tr|Türkiye}}) у паддзахад [[Ази]]йы, æрбынат кодта [[Чысыл Ази]]йы æрдæгсакъадахыл (хонынц ма йæ ''Анатоли'' кæнæ ''Анатолийы æрдæгсакъадах''). Турк у [[НАТО]]-йы уæнг.

Нырыккон Турчы паддзахад, Турчы Республикæ ({{lang-tr|Türkiye Cumhuriyeti}} {{IPA|[ˈtyɾcije dʒumˈhuːɾijeti]}}), фæзындис [[1923-æм аз]]ы райдайæны, [[Османты импери]] куы фехæлдис, уæд.

Турчы чысылдæр хай [[Европæ]]йы ис, æмæ уый тыххæй ацы паддзахад [[Европæйы Цæдис]]мæ кандидатон бæстæ у ([[2000-æм аз]]æй).
[[1978]]–[[1979]] азты Туркмæ рарвыстой хонæг ЕЦ-мæ [[Грекъ|Грекъимæ]] иумæ бацæуын, фæлæ уыцы бæстæйы уæды хицауад ууыл не сразы.

Туркимæ æмарæн сты: скæсæнырдыгæй — [[Гуырдзыстон]], [[Сомих]], [[Азербайджан]] æмæ [[Иран]]; хуссарырдыгæй — [[Ирак]] æмæ [[Сири]]; ныгуылæны — [[Грекъ]] æмæ [[Болгари]]. Турчы былгæрæттæ æхсынц цыппар [[денджыз]]ы дæттæ — [[Сау денджыз|Сау]], [[Зæххастæуы денджыз|Зæххастæуы]], [[Эгейы денджыз|Эгейы]] æмæ [[Мармæр денджыз|Мармæры]] денджызтæ.

[[Файл:OttomanEmpireIn1683.png|thumb|right|[[Османты импери]] йæ тыхы ([[1680]] онг)]]
[[Файл:DolmabahceMainGate.JPG|thumb|right|[[Долмабахче]]йы дуæрттæ]]

== Истори ==
{{main|Турчы истори}}
{{main|Анатолы истори}}
{{main|Чысыл Азийы истори}}
{{main|Византияйы истори}}

* [[1075-æм аз]]ы — [[1077-æм аз]]ы — турк-сельджуктæ бацахстой [[Никей]].
* [[1077-æм аз]]ы — [[Коньяйы султанад|Коньяйы (Румы, Ромейы) султанады]] сæвзæрдис, турк-сельджукты паддзахæдтæ, сæ сæйраг сахар [[Конья]]йы, афтæмæй цадæггай йæ арæнтæ адард кодта æнæхъæн [[Чысыл Ази]]йыл.
* [[1243-æм аз]]ы — [[Коньяйы султанад]] ссис [[Иран]]ы монгойлаг ильханты дæлбар ([[Хулагуидтæ|Хулагуидты]]). [[1307-æм аз]]мæ ахицæнтæ ис лыстæг кънйазæдтыл. Иу дзы — [[Османы султантæ|Османы]] бейлик (зылд), лæвæрд йын уыд хæстон мыздæн, фæстæдæр ссис [[XIV æнус]]ы цы [[Османты импери|Османты паддзахад]] сæвзæрыдис, уыйы хъапп.
* [[1284-æм аз]]ы — фыццаг испайнаг хроникæйы ({{lang-es|Estoria de Espanna}}), къарол [[Альфонсо X]] хъусын кæны паддзахад ''Турки''-йы ({{lang-es|Turquia}}) сæйраг сахар [[Экбатанæ]]йы тыххæй.<ref>Primera Cronica General. Estoria de España. Tomo I. - Madrid, Bailly-Bailliere e hijos, 1906, стр. 60</ref>.
* [[1318-æм аз]]ы [[Хулагуидтæ]], аппæрстой фæстаг сельджукаг султаны æмæ ныддæрæн кодтой ацы паддзахад.
* [[1299-æм аз]]ы — Осман, [[Эртогрул]]ы фырт æмæ бындар, райста султаны титул æмæ не сразы ис Коньяйы паддзахады тыхбар банымайын. Уый номмæ гæсгæ турк хуыйнын райдыдтой осмайнаг турк, кæнæ осмайнæгтæ. Сæ æлдариуæг Чысыл Азийыл фидар æмæ хæлиу кодта, Коньяйы султантæн уый бауыромын нæ бантыстис.
* [[1326-æм аз]]ы византиæгтæй тыхæй ист зæххытыл æрæвæрдæуыд бындур Турчы султанадæн, сæйраг сахар [[Бурсæ (сахар)|Бурсæимæ]]. Туркаг султанты хицауады æнцой систы [[янычар]]тæ.
* [[1362-æм аз]]ы туркæгтæ [[Европæ]]йы зæххытæ бацахсгæйæ, ахастой сæ сæйраг сахар Адрианополимæ ([[Эдирне]]мæ). Турчы европæйаг зæххытæ райдыдтой хонын [[Румели]].
* [[1396-æм аз]]ы [[25 сентябры]] — [[Никополы тох]] султан [[Баязид I|Баязид Æрттывдау тагъды]] æмæ дзуархæсджыты, сæ сæргълæууæг Венгрийы къарол [[Сигизмунд (Сыгъдæг Ромы империйы император)|Сигизмунд I]], æфсæдты ’хсæн фидар [[Никополь|Никополы]] бын [[Болгари]]йы. Тохы уæлахиз сфидар кодта Османты империйы æлдариуæг [[Балканы æрдæгсакъадах]]ыл.
* [[1402-æм аз]]ы [[28 июлы]] — [[Ангоры тох|тох Анкарайы цур]]. эмир [[Тамерлан|Тимурæн]] фæхæрд уæвгæйæ, Баязид I Æрттывдау тагъд бахаудис уацары æмæ фæмард ис. Фæлæ 30 азы фæстæ Баязиды бындарты къухы бафтыдис ногæй хæлддзаг бæстæ баиу кæнын æмæ ногæй бырсын ныгуылæнырдæм.
* [[1453-æм аз]]ы турк бацахстой [[Константинополь]] (кæс [[Константинополы басаст]]) æмæ йæ скодтой сæйраг сахар ног империйы.
* [[Селим I|Тызмæг Селимы]] рæстæг Османты импери бацахста [[Сири]], [[Аравийы æрдæгсакъадах|Арави]] æмæ [[Мысыр]]. Турчы султан раппæрста [[Каир]]ы фæстаг халифы æмæ йæхæдæх сси халиф.
* [[1526-æм аз]]ы уыдис [[Мохачы тох]], туркæгтæ ныддæрæн кодтой чехаг-венгриаг æфсад æмæ бацахстой [[Венгри]] æмæ [[1529-æм аз]]ы бахæццæ сты [[Венæ]]йы систæм. Йæ тæккæ тохы куы бацыдис уыцы рæстæг, султан «Диссаджы» Сулейманы рæстæг ([[1520]]—[[1555]]), импери йæхи айтыгъта Венæйы дуæрттæй [[Персы бакæлæн]]мæ, [[Хъырым]]æй [[Марокко]]мæ.
* [[1678-æм аз]]ы турк бацахстой [[Украинæ]]йы территоритæ [[Днепр]]ы ныгуылæнырдыгæй.
* [[1683-æм аз]]ы [[12 сентябры]] — [[Венæйы тох (1683)|Венæйы тох]]. Æрцыдис Османты импери дыууæ мæйы куы бырста Венæмæ, Австрийы сæйраг сахармæ. [[Габсбургтæ|Габсбургтæм]] æххуысмæ цы [[Уæлфæдзæхст лигæ (1684)|Уæлфæдзæхст лигæ]] куы фæуæлахиз ис, уæд уыцы цау баурæдта Османты империйы тыхæйист хæстытæ Европæйы.
* [[Уырыссаг-туркаг хæстытæ|Уырыссаг-туркаг хæстыты]] дуг, ахаста 242 азы, [[1676]]—[[1918]] æзты — дæс хæстон [[конфликт]]ы [[Уæрæсейы импери|Уæрæсейы]] æмæ Османты империты астæу, [[XVII æнус|XVII]]—[[XIX æнус]]ты. [[Фæскавказ]]ы хæстон архайд [[Фыццаг дунеон хæст]]ы рæстæг ис нымайын иуæндæсæн уырыссаг-туркаг хæстыл. Уырыссаг-туркаг хæстытæ (1299—1923) систы Османты империйы цауддзинады æмæ æрхауды сæйрагдæр аххосæгтæй иу.
* [[XIX æнус]]ы империйы кæрæтты тыхджын кæнын райдыдтой сепаратистон цæстæнгастæ. Сабыргай йæ территоритæ кодтой чысылдæр. Лæмæгъ кæнгæйæ, Османы импери бафæлвæрдта [[Герман|Германы]] æххуысыл æрынцайын, фæлæ йæ уый афтиддæр баласта [[Фыццаг дунеон хæст|Фыццаг дунеон хæстмæ]], уый та фæцис [[Цыппары цæдис]]ы уæззау дæрæнæй.
* [[1914-æм аз]]ы [[30 октябры]] — Османты импери официалонæй фехъусын кодта [[Фыццаг дунеон хæст]]мæ бацыды тыххæй. Иу бон раздæр та йæм фактæй бацыдис — Уæрæсейы сауденджызон порттæ æхсты бын фæкæнгæйæ.
* [[1915-æм аз]]ы [[24 апрелы]] — Константинополы (Стамбулы) ахст æрцыдис сомихаг интеллектуалон, динон, экономикон æмæ политикон элитæйы бирæнымæц минæвæрттæ; æппæтнымад бон<ref>[http://www.genocide.ru/history/april-24.htm 24 апреля]</ref> [[Сомихæгты геноцид]]ы райдайæн Османты империйы.
* [[1918-æм аз]]ы [[30 октябры]] — æххæстгонд уыд [[Мудроссы рæстæгмæйы фидыд]], йæ фæстæ уыд фыст [[Севры фидыд]] ([[1920-æм аз]]ы [[10 августы]]), уый йæ тыхы нæ бацыдис уымæн æмæ йæ иууыл къухæрæвæрæг фæрстæ ратификаци не скодтой (ратификаци скодта афтиддæр [[Грекъ]]). уыцы бадзырдмæ гæсгæ Османты импери хъуамæ уыдаид уæнгтæ конд, æмæ Чысыл Азийы егъаудæр сахартæй иу ([[Измир|Смирнæ]]) æвæрд хъуамæ æрцыдаид Грекъæн. Гречъы æфсад æй бацахстой [[1919-æм аз]]ы [[15 майы]], уый фæстæ райдыдта [[Турчы хæдбардзинадыл хæст]]. Туркаг националисттæ [[Ататюрк, Мустафа Кемаль|Мустафа Кемаль]] сæ сæргъы афтæмæй, нæ банымадтой æнцадзинады фидыд æмæ гæрзифтонг тыхтæй асырдтой бердзенæгты бæстæйæ. [[1922-æм аз]]ы [[18 сентябры|18 сентябрмæ]] Турк тыхæйбайсджытæй сæрибаргонд æрцыдис. [[Лозаннæйы фидыд]]æй ([[24 июлы]]) Турчы ног арæнтæ æрцыдысты нымад.
[[Файл:First female MPs of the Turkish Parliament (1935).jpg|thumb|1935-æм азы æвзæрст парламенты депутатты ’хсæн уыдис 18 сылгоймаджы]]
* [[1923-æм аз]]ы [[29 октябры]] — расидтысты Турчы Республикæйы сарæзты тыххæй, æмæ [[Ататюрк, Мустафа Кемаль|Мустафа Кемаль]], (фæстæдæр райста мыггаг ''Ататюрк'' «турчы фыд»), сси йæ фыццаг президент.
* [[1925-æм аз]] декабрь — Турк рахызтис [[пысылмон къæлиндар|пысылмон азнымадæй]] [[грегорийы къæлиндар]]мæ.
* [[1926-æм аз]]ы Турчы сылгоймæгтæн фæзындис [[æвзарыны бар]], Европæйы бирæ паддзахæдтæй раздæр.
* [[1932-æм аз]]ы [[18 июлы]] — Турк бацыдис [[Нациты Лигæ]]мæ.
* [[1938-æм аз]]ы — Кемаль Ататюрчы мæлæт.
* [[1952-æм аз]]ы [[18 февралы]] — Турк бацыдис [[НАТО]]-мæ.
* [[1974-æм аз]]ы [[20 июлы]] — Турк бакодта йе ’фсæдтæ [[Кипр]]мæ.
* [[1980-æм аз]] [[12 сентябры]] — Турчы æрцыдис хæстон фæфæлдæхт, йæ сæргъы [[инæлар]] [[Эврен, Кенан|Кенан Эврен]].
* [[1989-æм аз]]ы [[31 октябры]] — Турчы президентæй равзæрстой [[Тургут Озал]]ы.
* [[2003-æм аз]]ы [[14 мартъи]]йы — Турчы премьер-министр сси [[Реджеп Эрдоган]].

== Политикон арæзт ==
{{main|Турчы политикон арæзтад}}
[[Файл:Seal of the Turkish Parliament (Türkiye Büyük Millet Meclisi).svg|thumb|left|[[Турчы стыр националон æмбырд]]]]
Закъондæттæг хицауиуæг ис иупалатон парламентмæ — [[Турчы стыр националон æмбырд]]мæ, арæзт у 550 æвзæрст лæгæй, равзарынц сæ 4 азмæ ([[2007]] онг 5 азмæ) æппæтиумæйаг комкоммæйы хъæлæслæвæрдæй, пропорционалон минæвардæттыны систæмæмæ гæсгæ. Партиты минималон къæсæр у 10 %. Æххæстгæнæг хицауиуæг ис хицауады къухы, йæ сæргъы премьер-министр, фæлæ президентмæ дæр хауынц иуæй-иу æххæстбартæ ({{lang-ru|полномочия}}). Æххæстгæнæг æмæ закъондæттæг хицауадмæ конституцион цæстдард кæны [[Турчы Конституцион Тæрхондон]], арæзт у 11 иугæндзон æмæ 4 ивгæ уæнгæй, нысангонд вæййынц президентæй æмæ ныллæгдæр тæрхондоны уагдоны къордтæй вазыгджын æмæ арæх суйтæгонд баныхæсты, хъæлæслæвæрдты æмæ уынаффæты фæстæ. Конституцион Тæрхондоны сæрдар (2007 азы октябырæй) у [[Хашим Килич]].<ref>[http://www.hurriyetdailynews.com/n.php?n=constitutional-court-president-expresses-clear-conscience-over-dtp-ban-2009-12-14 Constitutional Court president has 'clear conscience' over DTP ban]{{en}}</ref><ref>[http://www.anayasa.gov.tr/general/icerikler.asp?contID=249&curID=52&menuID=43 Турчы Конституцион Тæрхондоны сæрдары сæрмагонд фарс] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20071228182620/http://www.anayasa.gov.tr/general/icerikler.asp?contID=249&menuID=43&curID=52 |date=2007-12-28 }}{{tr}}</ref>

[[2007-æм аз]]ы [[21 октябры]] Турчы уыдис референдум архайгæ конституцимæ ивддзинæдтæ бахæссыны фæдыл. Ивддзинæдтæ аивтой президенты равзæрсты æмæ æххæстбарты æмгъуыды фæтк, æмæ парламенты ма æххæстбарты æмгъуыд. [[1982-æм аз]]ы конституцимæ гæсгæ паддзахады сæргълæууæджы — президенты æвзары парламент. Президент æвзæрст цыдис 7 азмæ æмæ йын ногæй равзарыны бар нæ уыдис. Ивддзинæдтæм гæсгæ паддзахады сæргълæууæг æвзæрст цæудзæнис æппæтадæмон хъæлæслæвæрдæй 5 азмæ, иу хатт ма уый фæстæ йын ис фадат æвзæрстыты архайын. Æвзæрстытæ парламентмæ цæудзысты иу хатт 4 азы.

Ныр хицауиуæг кæны исламистон [[Рæстзинад æмæ рæзты парти]].

== Географион бæрæггæнæнтæ ==
{{main|Турчы географи}}
[[Файл:Most Bosfor Istambuł RB1.jpg|thumb|upright=2.0|right|[[Босфоры хид]] Стамбулы, иу кæны Европæ (галиуырдыгæй) æмæ Ази (рахизырдыгæй)]]
Турк æвæрд у ныгуылæйнаг æрдæгтымбылæджы. Йæ фæзуат (миддонуæттимæ) ахсы 779 452 кв. км. Турчы территорийы иу хай — 97 % — ис [[Ази]]йы, 3 % — та [[Европæ]]йы. Турчы географион хицæндзинад — рагæй дæр Европæ æмæ Ази, сауденджызон бæстæтæ зæххастæуонтимæ чи бæтты, уыцы ахсджиаг фæндæгты алвæндагыл равæрд. Туркыл цæуынц соса æмæ æфсæнвæндаджы магистралтæ, бæттынц Европæ Азийы бæстæтæй бирæимæ.

Турчы арæнты максималон айтыгъд ныгуылæнæй скæсæнмæ — 1600 [[км]], цæгатæй хуссармæ 600 [[км]]. Æппæты бæрзонддæр цъупп — [[Арарат|Арараты хох]] ({{lang-tr|Ağrı}}, 5 165 м). Стырдæр цад у [[содæ]]джын [[Ван (цад)|Ваны цад]], йæ фæзуат у 3 574 км².

Бæстæ æртæрдыгæй æхсад цæуы [[денджыз]]тæй, цæгаты — [[Сау денджыз]]æй, ныгуылæны — [[Эгейы денджыз]]æй, хуссары [[Зæххастæуы денджыз]]æй, Турчы европæйаг æмæ азиаг хæйттæ кæрæдзийæ хицæнгонд сты доны систæмæйæ, уыцы систæмæ аразы денджызон ахизæн Сау денджызæй Эгейагмæ æмæ йæ хæйттæ сты [[Мармæр денджыз]], донкъубæлттæ [[Босфор]] æмæ [[Дарданеллæтæ]]. Босфоры æмæ донбакæлæн [[Сызгъæрин сыкъа (Стамбул)|Сызгъæрин сыкъайы]] хуссайраг хайы æрбынат кодта дунейы тæккæ рæссугъддæр сахартæй иу æмæ Турчы тæккæ стырдæр сахар — [[Стамбул]] (раздæры Константинополь).

=== Пайдайаг къахинæгтæ ===
Турчы территорийыл ис пайдайаг къахинæгты 100 хуызæй фылдæр. Бæстæйы ис згъæрдуры бирæ хуызтæ, хæххон-химион æмæ артаг-энергион хомæгты равзæрæнтæ. Фыццаджы дæр хъæуы ской кæнын [[хром]]ы, [[вольфрам]]ы, [[æрхуы]]йы æрзæтты, [[борат]]ты, [[мармæр]]ы, [[æвзалы]]йы тыххæй. Туркмæ хауынц дунейы æвæрды 25 % [[джынасу]]йы.

== Бæстыхъæд ==
{{main|Турчы бæстыхъæд}}
Турк фылдæр хæххон бæстæ у. Уымæ гæсгæ йæ бæстыхъæд хæссы æхсæнæй хæххон уавæр æмæ [[Континенталон бæстыхъæд]]ы æууæлтæ. Сæрд Турчы кæмдæриддæр вæййы тæвд æмæ хус. Зымæг митджын æмæ уазал. [[Эгейы денджыз|Эгейы]] æмæ [[Зæххастæуы денджыз]]ты [[Зæххастæуон бæстыхъæд]] фæлмæндæр зымæгимæ, æнæцудгæ митæй æмбæрзт нæ вæййы.
[[Эгейы денджыз]]ы климæт у [[ромыл бæстыхъæд|ромыл]]-[[денджызон бæстыхъæд|денджызон]], характерон хъарм сæрдимæ æмæ уазал зымæгимæ. Температурæ зымæджы (январы) вæййы +5&nbsp;°C æввахс, сæрды (июлы) +22&nbsp;°C æввахс. Дæлдзырæттæ ({{lang-ru|осадки}}) æруарынц азмæ 1000-2500 мм.

== Экономикæ ==
{{main|Турчы экономикæ}}
'''Уæлидзинæдтæ''': [[1990-тæ|1990-æм æзты]] цырд рæзт экономикæйы либерализацийы фæстæ. Хъæууон хæдзарад зæгъæн ис æмæ æххæстæй бæстæ хойрагæй ифтонг кæны. Конкурентоспособон сты текстилон, фæлгосæн ({{lang-ru|перерабатывающая}}) æмæ арæзтадон хайæдтæ. Хорз ахъаз дæтты [[туризм]]. Дзæбæх райтынг кæны приватон экономикæ. Ис таможнæйы цæдис [[Европæйы Цæдис|ЕЦ]]-имæ.

'''Лæмæгъ бынæттæ''': уæллоз инфляци (2004 азы 54,4 %). Тæссонд æхсæнадон финансон сектор. Паддзахадон бæрократи. Æнæмсæр приватизаци. Лæмæгъ банчыты сектор. Ахадгæ организацигонд æвзæрдзинад. Зынаргъ хæстон операцитæ курдаг сепаратистты ныхмæ.

[[Файл:Cruise ship and Seabus in Istanbul.jpg|thumb|left|Левент — финансон район [[Стамбул]]ы]]

Турчы экономикæ [[1980-тæ|1980-ты]] реформæгонд æрцыдис æмæ ныры рæстæджы æвдыст цæуы приватон секторы дзæвгар архайдæй æмæ базарадон ахæстыты уæлиуæгдзинадæй. Т. Эродганы хицауад дарддæр кæны экономикæйы либерализаци, приватизацигонд цæуынц паддзахадон [[концерн]]тæ æмæ мидбазарад гомгонд цæуы фæсарæйнаг инвестортæн.

Индустрийы хай бæстæйы экономикæйы у 28 % æввахс, хæууон хæдзарады — 15 %, арæзтады — 6 %, лæггæдты — 51 %. Индустриалон кондады иумæйаг бæрцуаты иуылстырдæр бынат ахсы фæлгосæн индустри (84 %, арæзтадимæ). Тынг кæнынц текстилон, цæрмгæнæн, хойрагон, химион, фармацæвтикон хайæдтæ, энергетикæ, метталурги, науаразæн, хæдтулæгаразæн æмæ электроцардон гæрзджыты товарты арæзтад. Ныры рæстæджы Скæсæйнаг Азийы бæстæты рдыгæй стыр конкуренцийы тыххæй Турчы текстилон хайад зын рæстæг æвзары. Тынг парахатгонд цæуы туризм.

== Цæрджытæ ==
{{main|Турчы цæрджытæ}}
Бæстæйы цæрджыты фылдæр хай сты [[туркæгтæ]]. Хъæуы ацы фарстайы фæбæрæг кæнын, Турчы Республикæйы сæвзæрды размæ, [[1923-æм аз]]ы размæ хином уыдис [[османтæ]]. Мустафа Кемаль разæрæвæрдта ном «турк», республикæйы ном та «Туркаг» уымæн æмæ уыцы ном тюркагæвзагон адæмыхæттыты æнгомдзинадæн фæпайда уыдаид. Турчы Республикæйы равзæрды рæстæджы йæ адæмы нымæц бæрæггонд уыдис куыд 12532 мин адæймаджы. Æппæтæй бæстæйы арæзт уыдис адæмы 12 сфысты. [[1927-æм аз]]æй Турчы цæрджыты нымæц фæфылдæр ис 4,4 хатты, уыимæ афтиддæр [[1950-æм аз]]æй [[1985-æм аз]]мæ — 2,5 хатты. Цæрджыты тагъд рæзт ([[2005-æм аз]]ы фæуæлдæр сты 70 милуанæй) у бæстæйы ахсджиаг проблемæ.

Цæрджыты райуæрст Турчы территорийыл у тынг æнæмбæрц. Бæстæйы тæккæ адæмарæхдæр регионтæ сты Мармæр æмæ Сау денджызты былгæрæттæ, æмæ, Эгейы денджызмæ цы районтæ æввахс сты, уыдон дæр. Тæккæ фылдæрнымæцджын сахар цæрджытæм гæсгæ у [[Стамбул]], тæккæ æдзæрæгдæр район — [[Хаккяри]].
 
[[Файл:Whirlingdervishes.JPG|thumb|right|Зилахаргæнæг [[дервиш]]тæ]]
Бæстæйы никуы цыдис адæмы сфыст национ скондмæ гæсгæ, уый йеддæмæ ма фылдæр цæрджытæ, сæ равзæрдмæ нæкæсгæйæ, фыццаджыдæр нымайынц сæхи туркæгтыл, уый фæстæ та æрхъуыды кæнынц сæ равзæрд. Афтæ [[курдæгтæ|курдæгты]] фылдæр хай сæхи схонынц «догулу» — адæймаг бæстæйы скæсæнæй, фæлæ сæ мадæлон æвзаг та схонынц [[курдаг æвзаг|курдаг]]. Этносты нымæц, æввахсæй дæр тынг зын нымайын у. Бæрæггæнæнтæ сты тынг алыхуызон, фæлæ, æвæццæгæн, ис зæгъæн æмæ курдæгтæ бæстæйы сты 20 милуаны бæрц æмæ цæрынц йæ территорийы алы рæтты, æрмæст скæсæны, куыд раздæр, афтæ нæ.

Стыр у Турчы [[Цæгат Кавказ]]æй рацæуджыты нымæц, хонынц сæ иумæйаг номæй «черкестæ». Сæ æрдæгæй фылдæр сты [[адыгъе]], ноджы ма ис [[Турчы ирæттæ|ирæттæ]], [[абхазаг адæм|абхазæгтæ]], [[цæцæйнаг адæм|цæцæн]], [[хъæрæсейаг адæм|хъæрæсейæгтæ]], [[абазаг адæм|абазæгтæ]]. Сæ иумæйаг нымæц алыхуызон бæрæггæнæнтæм гæсгæ æнкъуысы 3-4 милуан адæймаджы астæу.

Бæстæйы хуссар-ныгуылæны æнгомцард кæнынц 500 мин [[араббаг адæм|араббæгтæ]]. Егъау сахарты, уæлдайдæр Стамбулы, цæры бирæ [[сомихаг адæм|сомихæгтæ]] (40 мины) æмæ [[ассириаг адæм|ассириæгтæ]]. [[Лазтæ]] æмæ [[хемшилтæ]] (пысылмон дин райсæг сомихæгтæ) 0,5 милуаны, цæрынц сæйрагдæр Сау денджызы скæсæйнаг донбылтыл, ныры рæстæгмæ систы туркæгты этнографион дæлкъордтæ. Семæ ма ахæм дæлкъордтæ сты цæугæ цардгæнæг йорюктæ æмæ тахтаджтæ. Турчы дзуттæгтæ, кæдон бæстæйы адæмæй сты 0,1 % бæрц, сæхи нымайынц [[иудаизм]]ыл хæст туркæгтыл. [[Бердзенаг адæм|бердзенæгтæ]], [[албайнаг адæм|албайнæгтæ]], [[гуырдзиаг адæм|гуырдзы]], [[азербайджайнаг адæм|азербайджайнæгтæ]] æмæ бирæ æндæр адæмыхæттыты минæвæрттæ цæрынц æнæхъæн бæстæйы, сæйрагдæр та егъау сахарты [[Стамбул]]ы, [[Измир]]ы, [[Анкара]]йы.

Уый йеддæмæ ма бирæ туркаг адæм ралыгъдысты Туркмæ [[Болгари]]йæ, кæддæры [[Югослави]]йæ, [[Румыни]]йæ æмæ раздæры [[Советон Цæдис]]æй, æмæ æрцардысты сæйрагдæр [[Анталья]]йы æмæ Измиры курортон тæгты, къаннæгдæр хай та — [[Бурсæ (сахар)|Бурсæйы]] æмæ Стамбулы.

Динмæ гæсгæ туркæгтæ сты пысылмæттæ (фылдæр хай [[сунниттæ]], гыццылдæр [[шииттæ]], Турчы сæ хонынц «алевиттæ»).

Паддзахадон æвзаг — [[туркаг æвзаг|туркаг]].

=== Турчы ирæттæ ===
{{main|Турчы ирæттæ}}
Турчы Республикæйы цæрынц цалдæр мин [[ирон адæм|ироны]].

== Дин ==
{{main|Дин Турчы}}
[[Файл:Haga Sofia RB1.jpg|thumb|left|[[Айя-София]], рухсгонд талынджы]]
Турчы дин закъонмæ гæсгæ хицæнгонд у паддзахадæй æмæ уырныны сæрибардзинад æвджидгонд у бæстæйы алы цæрæгæн дæр. Паддзахады цæрджыты фылдæр хай [[пысылмон дин]]ыл хæст сты. Кусынц бирæнымæцон [[мæзджыт]]тæ — 70000. Уый йеддæмæ регистрацигонд æрцыдысты 321 алыхуызон здæхтыты чырыстон æхсæнады, 36 иудейаг [[синагогæ]]йы.<ref>Чырыстон æхсæнæдтæ æргæвынц растуырнæг грекъæгты Константинополы патриархады 90 приходы (75 — Стамбулы, 8 — сакъадах Гёкчеадæйы, 6 — [[Хатай (ил)|Хатайы илы]], 1 — сакъадах Бозджаадæйы), 55 сомихаг-григорион æхсæнады (45 — Стамбулы, 7 — сахар Хатайы æмæ иугæйттæ — сахарты [[Мардин]], [[Диярбакыр]], [[Кайсери]]), 60 æхсæнады ассириаг-несторианты, растуырнæг болгайрæгты, араббæгты æмæ католикон сомихæгты, 52 æхсæнады алыхуызон протестантон здæхтытимæ. Уый йеддæмæ ма бæстæйы скæсæны курдæгты иу хай зæрдæргом кæнынц сикретикон дин æмæ сæ хонынц [[езидтæ]].</ref>

Растуырнæг динмæ дæр, иннæ динты хуызæн, ис æмсæрон статус. Турчы æрбынат кодта динон æмæ административон центр фыццаджы намысмæ гæсгæ [[бынæттон еклези|бынæттон]]<!-- :ru:Поместная церковь --> [[растуырнæг еклези]] — [[Константинополы чырыстон еклези|Константинополы партиархады]], йæ хистæры — [[Константинополы патриарх]]ы резиденци ис Стамбулы. Патриархады дæлбар сты Турчы растуырнæг приходтæй бирæтæ, æмæ кæцыдæртæ æмарæн бæстæты.

== Культурæ ==
{{main|Турчы культурæ}}

== Æддаг политикæ ==

=== Турк æмæ Евроцæдис ===
Ныры рæстæджы Турк кæны баныхæстæ [[Европæйы Цæдис]]мæ, цæмæй ацы политикон-экономикон сырæзтмæ бахиза.

[[1963-æм аз]]ы Турк бафыста ЕЦ-йы развæдгæнæг [[Европæйы экономикон æмбæлад]]имæ бадзырд, кæцымæ гæсгæ Туркæн ныхас лæвæрд цыдис ацы цæдисмæ бацæуыны тыххæй.

[[1978]]—[[1979]] Турчы æрбахуыдтой бацæуын ЕЭЦ-мæ [[Грекъ]]имæ, фæлæ не сразы.

[[1980-æм аз]]ы хæстон фæфæлдæхты фæстæ Европæ йæ æмахæстытæ Анкараимæ фæцыбырдæр кодта, баныхæстæ ногæй райдыдтой афтиддæр [[1983-æм аз]]ы фæстæ. [[1987-æм аз]]ы Европæ не сразы Турчы нымайын ЕЦ-мæ кандидатæй, ахæм бар фæстæмæ райста афтиддæр [[2000-æм аз]]ы, домæнтимæ, цæмæй адæймаджы барты хъахъхæды закъондæттынад реформæгонд æрцæуа.

[[2002-æм аз]]ы августы реформæты программæ сфидар кодта Турчы парламент æмæ [[2004-æм аз]]ы [[Еврокъамис]] рекомендаци ратта цæмæй Турчы бахызты фæдыл ЕЦ-мæ райдайой бадзырдтæ.

Турк æмæ Европæйы æмахæстытæ зынвадат кæны Турчы æнæфæндон банымайын [[Республикæ Кипр|Кипры Республикæ]], уый [[2004-æм аз]]ы майы бахызтис ЕЦ-мæ. [[1974-æм аз]]ы Турк сакъадахы цæгатаг хай бацахста, уæдæй Турчы хицауад нæ нымайы хуссайраг — грекъаг хайы хицауады.

Иннæ ’рдыгæй Турк ЕЦ-йы мидбазарад фæуæрæхдæр кæндзæнис, æмæ ратдзæнис квалификацигонд кусæн тыхтæ европæйаг компанитæн, кæдон тыхсынц цæрджыты тагъд зæрондæй. [[2014-æм аз]]мæ иртæстытæм гæсгæ Турчы цыппæрæм хай уыдзæнис 14 азæй кæстæр.

[[Файл:Tag des Sieges 1.JPG|thumb|right|Парад Стамбулы]]

=== Турк æмæ [[Уæрæсе]] ===
{{main|Уырыссаг-туркаг æмахæстытæ}}
Уырыссаг-туркаг æмахæстытæ фидаргонд æрцыдысты [[1701-æм аз]]ы, уæд Константинополы байгом ис Уæрæсейы Империйы минæварад. Фæлæ дывæрсыг æмпаддзахадон бастдзинæдтыл цæуы фондз æнусæй фылдæр — историктæ нымæц райдайынц [[1492-æм аз]]ы [[30 август]]ы æрвыст минæвардзырдæй денджызон базарады фарстатыл кнъийаз [[Иван III]] османты султан [[Баязет II]]-мæ.

== Гæрзифтонг тыхтæ ==
{{main|Турчы гæрзифтонг тыхтæ}}
Турчы гæрзифтонг тыхтæ ({{lang-tr|Türk Silahlı Kuvvetleri}}) — Турчы Республикæйы æфсæдты æмдзыгуыр, нысангонд сты сæрибардзинад, хæдбардзинад æмæ территориалон æнгомдзинады хъахъхъæнынмæ.

== Галерей ==
<center><gallery>
Mount Nemrut.jpg|[[Немрут-Даг|Хох Немрут]]
Celsus-Bibliothek2.jpg|[[Эфес (сахар)|Эфес]]
Bellini, Gentile - Sultan Mehmet II.jpg|Султан [[Мехмед II]]
Mehter zurna.jpg|[[Османтæ|Османты]] оркестр
Turkishcoffee.jpg|Туркаг [[къофи]]
Pantocrator Constantinople.jpg|[[Византия|Византийаг]] [[мозаикæ]]
SunsetOverTheBosphorus1.JPG|Хурныгуылд [[Босфор]]ы
Ayasofya 2006-2.JPG|Сыгъдæг Софияйы аргъуан [[Стамбул]]ы, ныр музей у
Blue mosque 2006-1.jpg|Арвхуыз мæзджыт Стамбулы
Kız_Kulesi.jpg|Чызджы мæсыг, Стамбул 
Kadiköymodadtrassenbahn.jpg|[[Трамвай]] Стамбулы уынджы
Izmir coast.jpg|Денджызы был [[Измир]]ы
Selimiye Camii.jpg|[[Мæзджыт Селимие]], [[Эдирне]]
Antalya Hafen.jpg|[[Антали]]
Alanya Turkey.JPG|[[Аланья]]
Pamukkale00.JPG|[[Памуккале]]
</gallery></center>

== Фиппаинæгтæ ==
{{фиппаинæгтæ}}

== Литературæ ==
* {{чиныг|автор= Еремеев Д. Е., Мейер М. С.|заглавие=История Турции в средние века и новое время|место=М.|издательство=Изд-во МГУ|год=1992}}

== Кæс ноджы ==
* [[Туркаг адæм]]
* [[Туркаг æвзаг]]

== Æрвитæнтæ ==
* [http://www.radyoiz.com/ Туркаг адæмон зарæг] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20100315203729/http://www.radyoiz.com/ |date=2010-03-15 }}
* [http://maps.turkeyodyssey.com/ Турчы картæтæ] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20170812065422/http://maps.turkeyodyssey.com/ |date=2017-08-12 }}
* [http://www.turkey.ru/ Турция.ру] — Алцыдæр Турчы тыххæй, истори, культурæ, туристты цæстæнгас.

{{Турчы илтæ}}
{{Ази}}
{{Европæ}}
{{НАТО}}

[[Категори:Турк|*]]