Фенын Ирон адæм-ы равзæрæн текст

{{Адæм
|название             = Ирæттæ
|изображение          = Ossetians.jpg
|описание изображения = 
|самоназвание         = 
|численность          = {{рæзт}} {{formatnum:700000}}
|расселение           = {{Флагификаци|Уæрæсе}}: {{formatnum:528515}} (''2010'')<ref name="пер.2010">[http://www.gks.ru/free_doc/new_site/perepis2010/croc/results2.html Итоги Всероссийской переписи населения 2010 года в отношении демографических и социально-экономических характеристик отдельных национальностей]</ref>, {{formatnum:514875}} (''2002'')<ref name="perepis">{{cite web|author=|datepublished=|url=http://www.perepis2002.ru/content.html?id=11&docid=10715289081463|title=Всероссийская перепись населения 2002 года|lang=|publisher=|accessdate=2009-12-24|archive-date=2009-10-26|archive-url=https://web.archive.org/web/20091026071812/http://www.perepis2002.ru/content.html?id=11&docid=10715289081463|deadlink=yes}}</ref> <br>
** {{Флагификаци|Цæгат Ирыстон}}: {{formatnum:459688}} (''2010'')<ref name="пер.2010"/>
** {{Флагификаци|Мæскуы}}: {{formatnum:11311}} (''2010'')<ref name="пер.2010"/>
** {{Флагификаци|Кæсæг-Балхъар}}: 9129 (''2010'')<ref name="пер.2010"/>
** {{Флагификаци|Стъараполы край}}: 7988 (''2010'')<ref name="пер.2010"/>
** {{Флагификаци|Бетъырбух}}: 5233 (''2018'')<ref name="пер.2010"/>
** {{Флагификаци|Краснодары край}}: 4537 (''2010'')<ref name="пер.2010"/>
** {{Флагификаци|Мæскуыйы облæст}}: 3427 (''2010'')<ref name="пер.2010"/>
** {{Флагификаци|Хъæрæсе-Черкес}}: 3542 (''2010'')<ref name="пер.2010"/>
** {{Флагификаци|Ростовы облæст}}: 2801 (''2010'')<ref name="пер.2010"/>
** {{Флагификаци|Тюмены облæст}}: 1813 (''2010'')<ref name="пер.2010"/>
** {{Флагификаци|Красноярсчы край}}: 1493 (''2010'')<ref name="пер.2010"/>
** {{Флагификаци|Волгограды облæст}}: 1380 (''2010'')<ref name="пер.2010"/><br>
{{Флагификаци|Хуссар Ирыстон}}: {{formatnum:48146}} (''2015'')<ref name="ИтогиРЮО">{{книга|заглавие = Итоги всеобщей переписи населения Республики Южная Осетия 2015 года|ссылка = http://ugosstat.ru/wp-content/uploads/2017/06/Itogi-perepisi-RYUO.pdf |ответственный = Ответственные за выпуск: {{s|И. Р. Тибилов}}, {{s|Т. В. Базаев}}, {{s|Р. Р. Зассеева}}, {{s|М. Э. Пухаева}}, {{s|А. В. Сиукаева}}, {{s|М. Х. Гучмазова}}|место = Цхинвал|издательство = Управление государственной статистики Республики Южная Осетия|год = 2016|страниц = 452}} {{Cite web |url=http://ugosstat.ru/wp-content/uploads/2017/06/Itogi-perepisi-RYUO.pdf |title=Архивированная копия |accessdate=2017-08-07 |archive-date=2017-07-10 |archive-url=https://www.webcitation.org/6rr3L8GjN?url=http://ugosstat.ru/wp-content/uploads/2017/06/Itogi-perepisi-RYUO.pdf |dead-url=yes }}</ref><br>
{{Флагификаци|Турк}}: 45 000 (''2019'')<ref>{{cite web|url=http://joshuaproject.net/countries/TU|title=Turkey- People Groups. Ossete // Joshua Project. A ministry of the U.S. Center for World Mission|accessdate=2016-03-12|archiveurl=https://web.archive.org/web/20151228184403/http://joshuaproject.net/countries/TU|archivedate=2015-12-28|deadlink=yes}}</ref><br>
{{Флагификаци|Гуырдзыстон}}: 15&nbsp;385 (''2018'')<ref name="груз2014">{{cite web|url=http://census.ge/files/results/english/17_Total%20population%20by%20regions%20and%20ethnicity.xls|title=Национальный состав по краям Грузии (Total population by regions and ethnicity)|subtitle=[http://census.ge/en/results/census Итоги переписи населения Грузии 2014 года (2014 GENERAL POPULATION CENSUS RESULTS)]|publisher=Национальная статистическая служба Грузии|accessdate=2016-04-28|lang=en|archive-date=2016-08-08|archive-url=https://web.archive.org/web/20160808174812/http://census.ge/files/results/english/17_Total%20population%20by%20regions%20and%20ethnicity.xls|deadlink=yes}}</ref>; 175&nbsp;200 (1989)<ref name="statistics.ge">[http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/9/92/Georgia_Census_2002-_Ethnic_group_by_major_administrative-territorial_units.pdf Перепись населения Грузии (без Южной Осетии и Абхазии) 2002 г.] С частью Ахалгорского (ныне Ленингорского района РЮО), контролировавшейся Грузией до августа 2008 года, — 38 026 осетин.</ref><ref>По переписи 1989 года в Грузинской ССР было 164 055 осетин, в том числе в Юго-Осетинской автономной области — 65 223 осетина и 98 832 в остальной Грузинской ССР ([http://demoscope.ru/weekly/ssp/sng_nac_89.php?reg=6]).</ref>
** [[Мидæггаг Картли]]: 4668 (''2014'')<ref name="груз2014"/>; 13&nbsp;383 (''2002'')<ref name="ReferenceA">[http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/9/92/Georgia_Census_2002-_Ethnic_group_by_major_administrative-territorial_units.pdf Перепись населения Грузии (без Южной Осетии и Абхазии) 2002 г.]</ref>
** [[Тбилис|Тбилис (Калак)]]: 4313 (''2014'')<ref name="груз2014"/>; 10&nbsp;268 (''2002'')<ref name="ReferenceA"/>
** [[Къахет]]: 2526 (''2014'')<ref name="груз2014"/>; 6109 (''2002'')<ref name="ReferenceA"/>
{{Флагификаци|Украинæ}}: 8834 (''2010'')<ref name="perepisU">{{cite web|author=|datepublished=|url=http://2001.ukrcensus.gov.ua/rus/results/nationality_population/|title=Всеукраїнський перепис населення 2001. Русская версия. Результаты. Национальность и родной язык|lang=|publisher=|archivedate=|archiveurl=|accessdate=2012-02-25|deadlink=no}}</ref><br>
{{Флагификаци|Узбекистан}}: 7700 (''2019'')<ref>{{cite web|url=https://joshuaproject.net/people_groups/14229/UZ|title=Ossete in Uzbekistan // Joshua Project. A ministry of the U.S. Center for World Mission}}</ref><br>
{{Флагификаци|Азербайджан}}: 2620<ref>{{cite web|url=https://joshuaproject.net/people_groups/14229/AJ|title=Ossete in Azerbaijan // Joshua Project. A ministry of the U.S. Center for World Mission}}</ref><br>
{{флагификаци|Туркменистан}}: 2310<ref>{{cite web|url=https://joshuaproject.net/people_groups/14229/TX|title=Ossete in Turkmenistan // Joshua Project. A ministry of the U.S. Center for World Mission}}</ref><br>
{{Флагификаци|Хъазахстан}}: 1326 (''2009'')<ref name="Каз2009">[http://www.stat.kz/p_perepis/Pages/default.aspx Агентство Республики Казахстан по статистике. Перепись 2009.] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20120501091537/http://www.stat.kz/p_perepis/Pages/default.aspx |date=2012-05-01 }} ([http://www.stat.kz/p_perepis/Documents/Нац%20состав.rar Национальный состав населения] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20110511104653/http://www.stat.kz/p_perepis/Documents/%D0%9D%D0%B0%D1%86%20%D1%81%D0%BE%D1%81%D1%82%D0%B0%D0%B2.rar |date=2011-05-11 }}.rar)</ref><br>
{{Флагификаци|Таджикистан}}: 1200 (''2019'') <ref>{{cite web|url=https://joshuaproject.net/countries/TI|title=Tajikistan - People Groups. Ossetic // Joshua Project. A ministry of the U.S. Center for World Mission}}</ref><br>
{{Флагификаци|Сири}}: 700<ref>[http://www.regnum.ru/news/polit/1554757.html Сирийские осетины просятся на историческую родину] {{ru}}</ref><br> 
{{флагификаци|Абхаз}}: 605 (''2011'')<ref name="ethno-kavkaz.narod.ru">{{Cite web |url=http://www.ethno-kavkaz.narod.ru/abhazia.html |title=Национальный состав Абхазии Перепись 2011 г. |accessdate=2013-11-24 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20180210213957/http://www.ethno-kavkaz.narod.ru/abhazia.html |archivedate=2018-02-10 |deadlink=yes }}</ref><br>
{{Флагификаци|Хъиргъиз}}: 600 (''2016'')<ref>{{cite web|url=https://joshuaproject.net/countries/KG|title=Kyrgyzstan - People Groups. Ossete // Joshua Project. A ministry of the U.S. Center for World Mission}}</ref><br>
{{флагификаци|Белорусси}}: 554 (''2009'')<ref name="belstat.gov.by">[https://web.archive.org/web/20100918165045/http://belstat.gov.by/homep/ru/perepic/2009/vihod_tables/5.8-0.pdf Итоги переписи населения Беларуси 2009 г. Национальный состав.]</ref><br>
{{Флагификаци|Латви}}: 273 (''2020'')<ref>{{Cite web |url=https://www.pmlp.gov.lv/lv/assets/ISVN_Latvija_pec_TTB_VPD_2020.pdf |title=Архивированная копия |access-date=2020-07-17 |archive-date=2020-03-02 |archive-url=https://web.archive.org/web/20200302224709/https://www.pmlp.gov.lv/lv/assets/ISVN_Latvija_pec_TTB_VPD_2020.pdf |deadlink=yes }}</ref>
|язык                 = [[ирон æвзаг|ирон]]
|раса                 = 
|религия              = [[чырыстон дин]], [[пысылмон дин]], [[ирæтты адæмон дин]] 
|входит               = [[ирайнаг адæмтæ]]
|родственные          = 
|включает             = [[дыгур (субэтникон къорд)|дыгур]], [[ир (субэтникон къорд)|ир]]
|происхождение        = [[алайнæгтæ]], [[сæрмæттæ]], [[кавказаг адæмтæ]]
}}
'''Ирон адæм''' ('''ир, ирæттæ''', {{дыгурон|ирæ, ирæнттæ}}) cты [[Ирайнаг æвзæгтæ|цæгат-скæсæйнаг ирайнаг æвзагыл]] дзурæг адæмыхатт, сæ фылдæр хай цæры [[Ирыстон]]ы ([[Хуссар Ирыстон|Хуссар]] æмæ [[Цæгат Ирыстон|Цæгаты]] дæр). Ирæттæ дзурынц [[ирон æвзаг]]ыл, уыдонæй сæ фылдæрæй дæр сты дывзагон (зонынц ма [[уырыссаг æвзаг]], цалдæр раны та — [[гуырдзиаг æвзаг|гуырдзиаг]] кæнæ [[туркаг æвзаг|туркаг]]).

Ирон æвзаг дих кæны дыууæ диалектыл: [[ирон диалект|ирон]] æмæ [[дыгурон диалект|дыгурон]]. Уыдоныл дзурæг адæмы хонынц [[Ир (субэтникон къорд)|ир]] æмæ [[Дыгур (субэтникон къорд)|дыгур]].

Ирæттæ равзæрдысты ирайнаг цæугæцардгæнæг знæмæй, [[Алантæ|алантæй]], кæцытæ [[Гуннтæ|гуннты]] ныббырсты фæстæ æрбынат кодтой Кавказы æмæ дзы сарæзтой тыхджын æстæузаман паддзахад, [[Алани]]. XIV æнусы, Тамерланы ныббырсты фæстæ, сæ баззайæггагтæ дарддæр хæхтæм алыгъдысты, æрцардысты Кавказы хæхты хуссар æмæ цæгат фæрстыл æмæ райдийæн радтой нырыккон ирæттæн. 

== Этноним ==
Иу версимæ гæсгæ дзырд «ирон» рацыди дзырд «арийон»-æй<ref>{{Cite web |title=Проект Анахарсис. Из истории алан-осетин |url=http://www.anaharsis.ru/histori/Arii.htm |access-date=2009-06-10 |archive-date=2008-12-12 |archive-url=https://web.archive.org/web/20081212105719/http://www.anaharsis.ru/histori/Arii.htm |deadlink=yes }}</ref> ({{lang-fa2|آریا}}, ārya, aryien — «уæздан»). Фæлæ номдзыд [[иранистикæ|иранист]] [[Абайты Васо]] ацы гипотезæимæ разы нæ уыд, уымæ гæсгæ ныхасæй "арийон" цыдис ирæтты фыдæлты хином — "[[аллон]]", ныхæстæ та "Ир" æмæ "Ирон" цæуынц цыдæр рагон Кавказаг топонимæй<ref>Абаев, В. И. Историко-этимологический словарь осетинского языка // Москва-Ленинград: Издательство Академии наук СССР, 1958. — Т.1 (A-K') — С. 545—546.</ref>. Цасдæр иртæсджыты хъуыдымæ гæсгæ дзырд "Ир" цæуы рагон ирайнаг ныхасæй "uira", авестиаг "vira", кæцы нысæн кæны "лæг" кæнæ "хъайтæр" нырыкон ирон æвзагыл. Ацы ныхас ис æндæр скæсæйнаг ирайнаг æвзагты дæр, зæгъæм согъдиаг "wyr" æмæ ягънобаг "vir"<ref>Studies in the Historical Development of the Ossetic Vocalism By Johnny Cheung / Дж. Чёнг «Очерки исторического развития осетинского вокализма» (Под редакцией Ю. А. Дзиццойты, Перевод с английского Т. К. Салбиева), Год: 2008, Издательство: Издательско-полиграфическое предприятие им. В. Гассиева, стр. — 271</ref>. 

Ирон адæмы æндæр субэтникон къорд, дыгурæттæ, сæхи ирæттæй нæ хонынц æмæ сæ хином у афтиддæр ''дигорæнттæ''. Ныхасы ''Дигор'' кæнæ ''Дыгур'' рагондæр кой у Сомихаг географийы "Ашхарацуйц" æмæ фыст дзы у куыд "Аш-Тикор". Абайты В.-мæ гæсгæ ныхас ''Дигор'' дæр кавказаг топонимæй цæуы æмæ йæ уидæг ''Диг'' рæвзæрдис [[кæсгон адæм]]ы этнонимæй — ''Адыгэ''.

=== Ирæтты этноним æндæр æвзæгтыл ===
Æндæр æвзæгтæй фылдæрыл ирæтты хонынц «осетины», «ossetians». Уый рацыди, «ოსეთი», зæгъгæ, уыцы [[гуырдзиаг æвзаг|гуырдзиаг]] дзырдæй [{{IPA|osetʰi}}]. Гуырдзиаг "осети" та цæуы уидыгæй "ос" кæнæ "ас", афтæ алайнагты ходтой сæ сыхæг адæмыхаттæй бирæтæ. Уымæй дæр цæуы рагон уырыссаг азгайфыстытæй ныхас "яс", монгойлаг ныхас "ас" (кæс [[асуд]] дæр) æмæ æндæртæ. Нырыккон ирон æвзаджы ацы уидыг баззадис куыд [[Балхъайраг адæм|балхъайраг адæмы]] æндæр ном, [[æссон]]. Æвæццагæн афтæ у уый тыххæй, æмæ нырыккон [[Балхъар]]ы территорийы раджы цæрдысты ирон знæмтæ, балхъайрæгтæ та сæ уырдыгæй æддæмæ ассыдтой, фæлæ сæ ном ацы территоримæ баст баззадис.<ref>Всеволод Миллер - Осетинские этюды</ref> 

* {{lang-ab|}} ауаҧс
* {{lang-ka|}} ოსები (''osebi'')
* [[сариаг æвзаг|сар.]] სავიარ (''saviar'')
* {{lang2|inh|ce|}} хӀирий
* {{lang-av|}} гьириял
* {{lang-hy|}} օսեր (''oser'')
* {{Lang-ady|}} къущхьэхэр
* {{lang-krc|}} тегейлиле

== Кæм цæрынц ==
Цæрджыты æппæтуæрæсейаг сфыстмæ гæсгæ (2010), Уæрæсейы цæрынц 528 мин ироны. Уæлдайдæр бирæ сты ацы регионты:

* {{Флагификаци|Цæгат Ирыстон}} — {{рæзт}} 459,7 мин (2010 азы)
* {{Флагификаци|Мæскуы}} — {{рæзт}} 11,3 мин (2010)
* {{Флагификаци|Кæсæг-Балхъар}} — {{хауд}} 9,8 мин (2010)
* {{Флагификаци|Стъараполы край}} — {{рæзт}} 8,0 мин (2010)
* {{Флагификаци|Краснодары край}} — 4,1 мин (2002)
* {{Флагификаци|Хъæрæсе-Черкес}} — {{хауд}} 3,1 мин (2010)
* {{Флагификаци|Бетъырбух}} — 2,8 мин (2002)
* {{Флагификаци|Ростовы облæст}} — 2,6 мин (2002)
* {{Флагификаци|Мæскуыйы облæст}} — 2,4 мин (2002)

Хуссар Ирыстоны цæрджытæй фылдæр хай сты ирæттæ.

Гуырдзыстоны 2002-æм азы сфыстмæ гæсгæ цардысты 38 мины бæрц ирæттæ.

[[Турк|Турчы]] цæрынц 20-36 мин ироны<ref>{{Cite web |title=О миграциях осетин на сайте Постоянного представительства Республики Северная Осетия — Алания при Президенте РФ |url=http://www.noar.ru/content_full.php?nid=164&binn_rubrik_pl_news=153 |access-date=2012-05-30 |archive-date=2009-05-01 |archive-url=https://web.archive.org/web/20090501214021/http://www.noar.ru/content_full.php?nid=164&binn_rubrik_pl_news=153 |deadlink=yes }}</ref><ref name="joshua">[http://www.joshuaproject.net/peoples.php?peo3=14229 Joshua Project]</ref> — [[XIX æнус]]ы [[Османты импери]]мæ чи ралыгъдысты, уыцы пысылмон ирæтты байзæддæгтæ.

Ирон диаспорæтæ ма ис [[Франц]]ы<ref>http://www.ossetia.ru/ir/ass-oss</ref>, [[Канадæ]]йы ([[Торонто]])<ref>{{Cite web |title=В Канаде живет до трех тысяч осетин |url=http://ugo-osetia.ru/7.84/7.84-8.html |access-date=2012-05-30 |archive-date=2009-04-25 |archive-url=https://web.archive.org/web/20090425125653/http://ugo-osetia.ru/7.84/7.84-8.html |deadlink=yes }}</ref>, [[АИШ]]-ы<ref>{{Cite web |title=США. Первое собрание «Аланского союза» |url=http://www.iriston.ru/ru/news.php?nid=264 |access-date=2012-05-30 |archive-date=2004-12-20 |archive-url=https://web.archive.org/web/20041220213135/http://www.iriston.ru/ru/news.php?nid=264 |deadlink=yes }}</ref>.

Венгрийы XIII æнусæй цæрынц [[ясаг адæм]], сæ равзæрдмæ гæсгæ сты ирон. Кæд се ’ппæт дæр нал дзурынц иронау, уыдоны ’хсæн рæзы национ хиæмбарынад, æмæ фидар кæнынц Ирыстонимæ бастдзинæдтæ.

== Галерей ==
<center>
<gallery>
Kosta XETAGUROV.jpg|<center><small>[[Хетæгкаты Къоста]]</small></center>
Ossetian girl 1883.jpg|<center><small>Чызг ирон дарæсы ([[1883]])</small></center>
Osetia woman working.jpg|<center><small>Ирон сылгоймæгтæ ([[XIX æнус]])</small></center>
Ramonov vano ossetin northern caucasia dress 18 century.jpg|<center><small>Ирон лæг [[Цæгат Кавказ]]ы, [[XVIII æнус]]ы дарæсы ([[XIX æнус]])</small></center>
Osetino komXXjc.jpg|<center><small>Чызг ирон дарæсы. [[XX æнус|XX æнусы]] райдианы конд къам</small></center>
Ossetians.jpg|<center><small>Ирон лæгтæ</small></center>
Edis.jpg|<center><small>[[Едыс]]ы ныхас</small></center>
Barry (capitaine). F. 17. Ossèthe (Ossète), Koban. Mission scientifique de Mr Ernest Chantre. 1881.jpg|<center><small>Ирон лæг ([[Хъобан]], 1881)</small></center>
Сестры Дударовы. Одеты в традиционный осетинский костюм. Северная Осетия. Осетинки. Фотограф Д.А. Никитин. 1881 г..jpg|<center><small>[[Дударатæ|Дудараты]] чызджытæ</small></center>
Gr. Raev. № 14. Village Nuzal.jpg|<center><small>Ирæттæ [[Нузал]]ы</small></center>
Three ossetian teachers.jpg|<center><small>Ирон ахуыргæнджытæ</small></center>
</gallery>
</center>

== Кæс ноджы ==
* [[:Категори:Ирон мыггæгтæ]]
* [[:Категори:Ирæттæ Фыдыбæстæйы Стыр хæсты]]
* [[Турчы ирæттæ]]
* [[Цъайтæ]]
* [[Ерастъы]]

== Фиппаинæгтæ ==
{{фиппаинæгтæ}}

{{Commonscat|Ossetians}}
{{къæртт-ирон}}

[[Категори:Ирон адæм|*]]
[[Категори:Уæрæсейы адæмтæ]]
[[Категори:Хуссар Ирыстоны адæмтæ]]
[[Категори:Гуырдзыстоны адæмтæ]]
[[Категори:Турчы адæмтæ]]
[[Категори:Ирайнаг адæмтæ]]