Фенын Византияйы импери-ы равзæрæн текст

{{Историон паддзахад
|название                 = Скæсæн Ромы импери (Византия)
|самоназвание             = {{lang-la|Imperium Romanum Orientale, Romania}}<br>{{lang-el|Βασιλεία Ῥωμαίων, Ῥωμανία}}
|статус                   = Импери
|флаг                     = -
|описание_флага           = 
|герб                     = -
|описание_герба           = 
|карта                    = Byzantine Empire animated.gif
|описание                 = 
|p1                       = Ромы импери
|image_p1                 = [[Файл:Vexilloid of the Roman Empire.svg|30px]]
|образовано               = [[395-æм аз]]ы [[17 январы]]
|ликвидировано            = [[1453-æм аз]]ы [[29 майы]]
|s1                       = Латинаг импери
|flag_s1                  = Flagge Lateinisches Kaiserreich.png
|s2                       = Никейы импери
|flag_s2                  = Flag of the Greek Orthodox Church.svg 
|s3                       = Трапезунды импери
|flag_s3                  = Banner of the Empire of Trebizond.svg
|s4                       = Эпиры деспотат
|flag_s4                  = Tocco stemma.svg
|s5                       = Османты импери
|flag_s5                  = Ottoman flag by Hieronymus Bosch.svg
|s6                       = Кипры къаролад
|flag_s6                  = Stemma reale di Giano di Cipro.svg 
|s7                       = Венецийы республикæ
|flag_s7                  = Flag of Most Serene Republic of Venice.svg
|s8                       = Готи {{!}} Готийы кънйазад
|image_s8                 = [[Файл:Coat of arms of Gothia.svg|18px]]
|s9                       = Морейы деспотат
|flag_s9                  = Byzantine imperial flag, 14th century according to portolan charts.png
|s10                      = Фессалоникийы къаролад
|flag_s10                 = Flag of Montferrat.svg
|s11                      = Ахейы кънйазад
|image_s11                = [[Файл:Coa Greece Country History Principality of Achaea.svg|18px]]
|s12                      = Афинæты герцогад
|image_s12                = [[Файл:Coat of Arms of the Duchy of Athens (de la Roche family).svg|18px]]
|s13                      = Наксосы герцогад
|image_s13                = [[Файл:Coat of Arms of the House of Sanudo.svg|18px]]
|s14                      = Киликийы паддзахад
|flag_s14                 = Flag of the Rubenid Dynasty.svg
|s15                      = Болгарийы Дыккаг паддзахад
|flag_s15                 = Flag of the Second Bulgarian Empire.svg
|столица                  = [[Константинополь]]
|прочие крупнейшие города = [[Александрия]], [[Антиохи]], [[Эдессæ]]
|династия                 = [[Византияйы императортæ|20 династийæ фылдæр]]
|язык                     = [[Латинаг æвзаг|æрæджы латинаг æвзаг]], [[койне]], [[астæуккаг грекъаг æвзаг|астæуккаг грекъаг]]
|официальный язык         = [[Латинаг æвзаг|латинаг æвзаг]] (VII æнусы агъоммæ), [[астæуккаг грекъаг æвзаг|астæуккаг грекъаг]]
|форма_правления          = [[доминат]]
|площадь                  = 3 500 000 км² (VI æнус), 440 000 км² ([[1281]]), 17 668 км²  ([[1368]])
|население                = 35 млн ([[VI æнус]]), 10 млн ([[XII æнус]]), 5 млн ([[1281]])
|религия                  = [[чырыстон дин]]
|валюта                   = [[солид]], [[византияйаг згъæрæхца]], [[Дукат (згъæрæхца)|дукат]]
|примечания               = 
|до                       = Ромы импери
|после                    = Османты импери
|титул_правителей         = [[Византияйы императортæ|Ромейты император]]
|правитель1               = [[Флавий Аркадий|Аркадий]] (фыццаг)
|год_правителя1           = [[395]]—[[408]]
|правитель2               = [[Константин XI Палеолог|Константин XI]] (фæстаг)
|год_правителя2           = [[1449]]—[[1453]]
}}
'''Византияйы импери''', '''Византия'''<ref>Ирон æвзаджы орфографи æмæ пунктуацийы æгъдæуттæ (Бакуыстой сыл Гыриаты Т., Тахъазты X., Гæбæраты Н., Дзодзыккаты 3., Боцуаты Е., Майрæмыхъуаты Ф., Куыдзойты А.) — Дзæуджыхъæу: Ир, 2004 — 80 с.</ref>, '''Рум'''<ref name="Æлборты Барысби">[[Æлборты Барысби|Алборов Б. А.]] Некоторые вопросы осетинской филологии: статьи и исследования об осетинском языке и фольклоре. — Орджоникидзе: Ир, 1979. — 311с.</ref>, '''[[Урум]]'''<ref name="Æлборты Барысби"/> ({{lang-el|Βασιλεία των Ῥωμαίων}}, «[[Ром]]ы импери»); [[IV æнус]]<ref>Византийы сæвзæрд, куыд хицæн паддзахады, бæлвырдгонд нæу; ацы фарстайы фæдыл ис цалдæр алыхуызон версийы. Тæккæ арæхдæр æмбæлæг датæ — [[330-æм аз]] — уæд [[Константин I Цытджын]] бындур сæвæрдта Константинополæн; Æмбæлынц ма датæтæ: 1) [[III æнус]]ы кæрон (Ромы империйы хицæн фæткдаруат [[Диоклетиан]]ы рæстæг); IV æнусы астæу (Константинополь сси æххæстбарджын сæйраг сахар, [[Констанций II]] рæстæг); [[395-æм аз]] (Империйы фæдихдзинад дыууæ хайыл: Ныгуылæн æмæ Скæсæн); [[V æнус]]ы астæу — [[476-æм аз]] (Ныгуылæн Империйы æрхауд æмæ сæфт); VI-æм æнусы астæу (император [[Юстиниан I]]-æмы паддзахиуæг); [[VII-æм æнус]]ы астæу ([[Ираклий I]] персайнæгтæ æмæ араббæгты ныхмæ цы хæстытæ кодта, уыдоны фæстæ дуг). Кæс: Дашков С. Б. Императоры Византии. М., 1996. С. 8.</ref>—[[1453-æм аз]] — '''Скæсæн Ромы империйы''' ном ныгуылæйнаг [[историографи]]йы. Ном «Византияйы импери» (сахар [[Византий]]мæ гæсгæ, уый бынаты Ромы император [[Константин I Цытджын]] [[IV-æм æнус]]ы райдайæны бындур сæвæрдта [[Константинополь|Константинополæн]]) паддзахад райста ныгуылæйнаг историкты куыстыты нырид йæ сæфты фæстæ. Сæхæдæг сæхи византиæгтæ хуыдтой ''ромæгтæ'' — грекъагау «ромейтæ», сæ паддзахад та — «ромаг», «'''ромейаг'''» ({{lang-el|Βασιλεία των Ῥωμαίων}}).

Ныгуылæйнаг ратæдзæнтæ ма хонынц Византияйы импери «Романи» ({{lang-en|Romania}}, {{lang-el|Ρωμανία}}). Йæ царды фылдæр хай ныгуылæйнаг æмдуггæгтæ йæ хуыдтой «грекъаг импери», [[грекъаг адæм|грекъæгты]] æлдариуæджы тыххæй культурæйы стæй цæрджыты нымæцы. [[Рагон Уырыс]]ы дæр йæ хуыдтой «Гречъы паддзахад», йæ сæйраг сахар та — «[[Константинополь|Царьград]]» (ома «паддзахы сахар»).

Византияйы империйы сæйраг сахар йæ историйы дæргъы æнæсцухгæнгæйæ уыдис [[Константинополь]], астæузаманы егъаудæр сахартæй иу. Тæккæ уæрæхдæр территоритæ импери ахста император [[Юстиниан I]]-æмы рæстæджы. Уый фæстæ паддзахад цадæггай йæ зæххытæ сæфта, варвæрон къароладты, æмæ скæсæневропæйаг знæмты ныббырстыты фыдæй. [[Араббаг адæм|Араббаг]] тыхæйбайсгæ хæстыты фæстæ импери ма ахста айдагъ [[Грекъ|Гречъы]] æмæ [[Чысыл Ази]]йы территоритæ. [[IX]]—[[XI—æм æнус]]ты цасдæр фæтынджы фæстæ, хъуыддæгтæ раивтой егъау сæфтытæм, бæстæйы хæлд [[дзуархæсджытæ|дзуархæсджыты]] цæфты бын, æмæ бынсæфт [[сельджуктæ|сельджукты]] æмæ [[османтæ|османты]] ныббырстыты фыдæй.

== Цæрджытæ ==
Византияйы империйы этникон сконд уыдис тынг алыхуызон, уæлдайдæр йæ историйы фыццаг этапы: [[грекъаг адæм|бердзенæгтæ]], [[сомихаг адæм|сомихæгтæ]], [[сириаг адæм|сириæгтæ]], [[коптаг адæм|коптæгтæ]], [[дзуттаг адæм|дзуттæгтæ]], [[Чысыл Ази]]йы цæрæг [[эллинизм|эллинизацигонд]] знæмтæ, [[фракиаг адæм|фракиæгтæ]], [[иллириаг адæм|иллириæгтæ]], [[дакаг адæм|дакæгтæ]]. Территоритæ куы фæцыбырдæр сты (VI æнусы кæронæй), уæд ма иуæй-иу адæмыхæттыты хай баззадис йæ арæнты æддæрдыгæй — уыимæ иу ардæм æрбафтыдысты æмæ æрцардысты æндæр адæмыхæттытæ ([[готаг адæм|готæгтæ]] IV—V æнусты, [[славяйнаг адæм|славяйнæгтæ]] VI—VII æнусты, [[араббаг адæм|араббæгтæ]] VII—IX æнусы, [[печенегаг адæм|печенегтæ]], [[половецаг адæм|половецæгтæ]] XI—XIII æнусты æмæ æнд. VI—XI æнусты Византияйы цæрджыты сконды уыдысты этникон къордтæ, кæдонæй фæстæдæр сæвзæрыд [[италиаг адæм|италиаг адæмыхатт]]. Византияйы экономикæйы, политикон царды æмæ культурæйы уæлиуæг кодтой бердзенæгтæ. Византияйы [[паддзахадон æвзаг]] IV—VI æнусты [[латинаг æвзаг|латинаг]], [[VII-æм æнус]]æй æмæ империйы фæцарды кæронмæ [[грекъаг æвзаг|бердзенаг]].

== Паддзахадон арæзт ==
[[Файл:Roman empire 395.jpg|thumb|300px|left|Ромы импери 395-æм азмæ]]

[[Ромы импери]]йæ Византия райста хицауиуæджы [[монархи|монархион]] формæ йæ саргъы [[Византияйы императортæ|императоримæ]]. VII-æм æнусæй паддзахады сæргълæууæджы арæхдæр хуыдтой [[автократор]] æмæ [[василевс]] (базилевс). дæргъвæтин рæстæджы æвæрд цыдис раздæры паддзахадон æмæ финансон фæтклæвæрды систæмæ. Фæлæ [[VI-æм æнус]]ы кæронæй райдыдтой ахъаззаг ивддзинæдтæ. Реформæтæ тынгдæр баст уыдысты хъахъхъæнынадимæ (административон дих [[фем]]тыл [[экзархат]]ты бæсты) æмæ грекъаг культурæйы æлдариуæгимæ ([[логофет]]ы, [[стратег]]ы, [[друнгари]]ы æмæ æндæр хæсæдты баконд). [[X-æм æнус]]æй уæрæх кæнын райдыдта [[феодализм]], ацы процесс расайдта феодалон [[аристократи]]йы минæвæртты паддзахы бадæныл бафидардзинад. Империйы фæстаг бонмæ не ’нцайынц бирæнымæцон растæдтытæ æмæ тох императоры [[трон]]ыл.

=== Византияйы императортæ ===
{{main|Византияйы императортæ}}
Ныгуылæн Ромы Импери сæфты фæстæ [[476-æм аз]]ы, Скæсæн Ромы Импери ма дарддæр цардис мин азы бæрц, историографийы уыцы рæстæгæй хуындис Византия.

Византияйы æлдариуæггæнæг къласы характерон миниуæг уыдис йæ бæрзонд мобилондзинад.<ref name="guillou">Гийу А. Византийская цивилизация / Пер. с франц. Д. Лоевского; Предисл. Р. Блока. — Екатеринбург: У-Фактория, 2005. — 552 с ISBN 5-94799-474-7</ref> Адæймаджы бон уыдис бынтæй фæндаг айгæрдын хицауадмæ, зæгъæм карьерæ скæнгæйæ æфсады æмæ бакусгæйæ хæстон кад. Афтæ зæгъæм император [[Михаил II Травл|Михаил II]] уыдис æнæахуыр [[æххуырст]], уыимæ ма йын уыдис мæлæты тæрхон рахастæуыд, император [[Лев V Сомихаг]]æй, змæсты тыххæй æмæ йæ æфхæрд фæстæдæрмæ хаст æрцыдис [[802-æм аз]]ы [[Ног аз]]ы бæрæгбоны тыххæй, [[Василий I (Византияйы император)|Василий I]] уыд зæхкусæг, уый фæстæ та бæхты æууæрдæг зынгæ стыр хицаумæ. [[Роман I Лакапин]] дæр уыдис зæхкусджытæй рацæуæг, [[Михаил IV Пафлагон|Михаил IV]] император суыны размæ уыдис æхцатæ ивæг, йæ иу æфсымæры хуызон.<ref name="guillou"/>

== Æфсад ==
Кæд Византия æфсад райста [[Ромы импери]]йæ, уæддæр йæ арæзт хæстæг уыдис эллинон паддзахæдты [[фалангæ (рæнхъыстад)|фалангон]] системæмæ. Византияйы царды кæронмæ æфсад ссис сæйрагдæр æххуырст, æмæ хицæн кодта ныллæг хæстхъомдзинадæй.
[[Файл:Battle of Dara-battleplan.png|thumb|left|Дарæйы хæсты пълан [[530-æм аз]], Уым Византия баххуырста аллыхуызон фæсарæйнаг салдæтты, уыдонимæ [[гуннаг адæм|гуннты]]. [[:en:Battle of Dara]]]]
[[Файл:Byzantine Empire Themata-650.png|thumb|250px|Византияйы империйы [[фем]]тæ]]
Фæлæ деталты уыдис куыстгонд хæстон фæтклæвæрды æмæ ифтонгкæныны систæмæ, мыхуыргонд цыдысты куыстытæ [[стратеги]] æмæ [[тактикæ]]йыл, уæрæх пайдагонд цыдис алыхуызон техникон мадзæлттæй, зæгъæм знæгты ныххауды тыххæй фехъусынкæнынмæ арæзт цæуы маякты системæ. Зæронд ромаг æфсадæй хъауджыдæр тынг сырæзтис [[флот]]ы нысаниуæг, уый [[грекъаг арт|«грекъаг арты»]] æххуысæй бацахсы æлдариуæг денджызы. [[Сасанидтæ|Сасанидтæй]] фæзмыд цæуы æххæстæй згъæрджын бæхджын æфсад — [[катафрактаритæ]]. Уыимæ фесæфынц техникон вазыг [[Æхсæнгарз|æхсæнгæрзтæ]], [[баллистæ]]тæ æмæ [[катапультæ]]тæ, иуварсгонд æрцыдысты хуымæтæгдæр [[требушет|дурæхсджытæй]].

Æфсады æмбырды [[фем]]он системæмæ ахызт бæстæйæн фадат радта 150 азы æнтыстджын хæстытæ кæнын, фæлæ зæхкусджыты финансон смæгуырдзинад æмæ [[феодалтæ|феодалтæм]] дæлбар кæй бацис, уый цадæггай фæныллæгдæр кодта сæ хæцынхъомдзинад. Комплектацийы системæ раивта феодалонмæ, уæздæттæ хъуамæ æфсæддон контингенттæ æрвыстаиккой зæххæй пайдакæныны бартæ сын лæвæрд кæй цыдис, уый тыххæй.

Дарддæр æфсад æмæ флот тынгæй-тынгдæр цæуынц заууатмæ, империйы фæстаг рæстæг та свæййынц сыгъдæг æххуырст сконды. [[1453-æм аз]]ы [[Константинополь]] цæрджыты нымæцимæ 60 мины равæрдта æрмæст 5 минон хи æфсад æмæ 2,5 мины æххуырст. [[X-æм æнус]]æй Константинополы императортæ æххуырстой [[рус]]ты æмæ сыхаг варвæрон знæмтæй хæстонты. [[XI-æм æнус]]ы этникон хæццæ [[варягтæ]] уыдысты зынгæ бынатыл уæззау фистæгæфсады, рог бæхæфсад та арæзт цыдис цæугæцардгæнæг знæмтæй.

[[Викингтæ|Викингты]] балцыты дуг, XI æнусы райдайæны, кæронмæ куы æрхæццæ, уæд æххуырстытæ [[Скандинави]]йæ (æмæ ма викингтæй тыхæйбайст [[Норманди]]йæ æмæ [[Англис]]æй)<ref>уæлдайдæр массон уыдис [[англосакстæ|англосаксты]] æрбаивылд Императоры Варягаг гвардимæ [[Англисы нормандаг тыхæйбайст]]ы фæстæ.</ref> [[Зæххастæуы денджыз]]ы сæрты баздæхтысты Византимæ. Фидены [[норвегиаг адæм|норвегиаг]] къарол [[Харальд Тызмæг]] цалдæр азы хæцыдис Варягаг гвардийы нæхъæн Зæххастæуон денджызы регионыл. Варягаг гварди хъæбатырæй хъахъхъæдта [[Константинополь]] [[дзуархæсджытæ]]й [[1204-æм аз]]ы æмæ пырхгонд æрцыдис сахары бацахсты рæстæг.

== Экономикæ ==
[[Файл:ByzantineBronzes.jpeg|thumb|left|Византиаг [[бронзæ|бронзæйæ]] згъæрæхцатæ, Анастасий I-мы паддзахиуæг, [[498]]—[[518]].]]
Паддзахады скондмæ хаудтой хъæздыг зæххытæ бирæнымæцон сахартимæ — [[Мысыр]], [[Чысыл Ази]], [[Грекъ]]. Сахарты æрмгусджытæ æмæ сæудæджергæнджытæ иу кодтой [[корпораци]]тæм. Корпорацимæ бахауын уыдис привелеги, уырдæм бахизынмæ хъуыдис сæххæст кæнын аллыхуызон домæнтæ. Эпархæй (сахары сæрдар) æвæрд домæнтæ Константинополы 22 корпорацийæн уыдысты X æнусы иугонд уынффæты æмбырдгондмæ — [[Эпархы чиныг|Эпархы чиныгмæ]].<ref>История Средних веков в 2 т. под ред. С. П. Карпова том 1 стр. 170</ref>

Фæтклæвæрды системæ уыд тынг коррупцигонд, хъалонтæ тынг бæрзонд, фæлæ уæддæр Византияйы экономикæ дæргъвæтин рæстæджы уыдис тæккæ хъомысджындæр [[Европæ]]йы. Базарад цыдис æппæт Ромы раздæры зæххытимæ ныгуылæны, æмæ [[Инди]]йымæ ([[Сасанидтæ|Сасанидты]] æмæ араббæгты сæрты) скæсæны. Араббаг тыхæйбайстты фæстæ дæр импери уыдис тынг хъæздыг. Фæлæ финансон хæрдзтæ дæр уыдысты тынг стыр, бæстæйы хъæздыгдзинад та сиддтис тынг хæлæгдзинад аллыварсцæрджытæй. Базарады цауддзинад (расайдтой, йæ италиаг сæудæджергæнджытæн цы уæлбартæ лæвæрд æрцыдысты, уыдон), Константинополы бацахст дзуархæсджытæй æмæ османты ныббырст æркодтой [[финанстæ|финансты]] кæронгæнæн цауддзинадмæ, æмæ паддзахады æрхаудмæ.

== Зонад, медицинæ, барад ==
Византиаг зонад паддзахады уæвындзинады æппæт дæргъы уыдис æнгом баст [[антикон философи]]йымæ æмæ [[метафизикæ]]имæ. Ахуыргæнды сæйраг архайд уыдис æмхæст фæзойы, уым ахаста стыр æнтыстдзинæдтæм, зæгъæм дæнцæгæн ис æрхæссæн [[Софияйы стыр аргъуан (Константинополь)|Софияйы стыр аргъуаны]] сарæзт æмæ [[грекъаг арт]]ы æрхъуыдыдзинад. Уыимæ сыгъдæг зонад зæгъæн ис æмæ размæ нæ цыдис, нæдæр гуырыдис ног теоритæ, нæдæр антикон хъуыдыгæнджыты идейæтæ тынгад кодтой. Юстианины дугæй раст фыццаг миназы кæронмæ наукон зонындзинад баййæфта тыхджын цауддзинад, фæлæ фæстæдæр та византиаг ахуыргæндтæ сæхи равдыстой, уæлдайдæр [[астрономи]]йы æмæ [[математикæ]]йы, фæлæ уый рауад персайнаг æмæ араббаг зонады æнтыстытыл æнцойгæнгæйæ.

Византиаг медицинæ уыдис зонады иу æнæбирæ фадыгтæй, кæм антикон рæстæджы хъауджы, уыдис прогресс æвдыст. Византиаг медицинæйы тæфаг йæхи бæрæг дардта куыд араббаг бæстæты, афтæ [[Сæндидзæн дуг|Сæндидзæны дуджы]] Европæйы дæр.

Империйы уæвындзинады фæстаг сæдæ азы Византия ахъаззаг фæцис рагон грекъаг литературæйы рапарахатæн Италийы. Уæды рæстæджы астрономийы æмæ математикæйы сæйраг ахуыргæнæн центр сси академи [[Трабзон|Трапезунды]].

=== Барад ===
{{main|Византиаг барад}}

[[Юстиниан I]] реформæтæ барады фадыджы стыр тæфаг бахастой [[юриспруденци]]йы рæзтмæ. Византиаг тугтæрхонон барад уыдис дзæвгарæй ист Уырысæй.

== Истори ==
{{main|Византийы историйы фондз периоды}}

=== Паддзахады фæдихдзинад Скæсæн Ромы æмæ Ныгуылæн Ромы империтыл ===
[[Файл:Imperium Romanum.png|thumb|left| Паддзахады фæдихдзинад Скæсæн Ромы æмæ Ныгуылæн Ромы империтыл]]
[[330-æм аз]]ы [[Византияйы императортæ|Ромы император]] [[Константин Цытджын]] расидтис йæ бæстæйы сæйраг сахарæй [[Византий]], йæ ном йын аивгæйæ [[Константинополь|Константиномолмæ]].
[[Файл:Constantine Musei Capitolini.jpg|thumb|[[Константин I]]]]
Сæйраг сахары ахасты хъæуындзинад уыдис сидт фыццаджы дæр раздæры сæйраг сахар — [[Ром]] — дардæвæрд кæй уыдис паддзахады тæссаг скæсæйнаг æмæ цæгат-скæсæйнаг арæнтæй. Константинополæй хъахъхъæнынад саразын бирæ æнцондæр уыдис, Ромимæ абаргæйæ. Ноджы ма сæйраг сахары аивды аххосæгты фæамонынц Константины диноы зæрдæрардтæ: уый тынгдæр зæрдыл дардта [[чырыстон дин]] æмæ нæ уарзта, муртад парахад кæм уыдис, уыцы Ром.

Скæсæн æмæ Ныгуылæн империтыл кæронмæ фæдих сты [[395-æм аз]]ы, император [[Феодосий I|Феодосий Цытджын]] куы фæмард. Византияйы сæйраг хъауджыдзинад [[Ныгуылæн Ромы Импери]]йæ уыдис йæ территорийыл æлдариуæг кæй кодта [[эллинизм|грекъаг культурæ]]. Хицæндзинæдтæ фылдæрæй-фылдæр кодтой, æмæ дыууæ сæдæ азы æмгъуыдмæ [[паддзахад]] æххæстæй райста индивидуалон бакаст.

=== Хæдхъом Византияйы сырæзт ===
{{сæйраг|Византиаг æвзаг}}

Византия куыд хæдхъом паддзахад сырæзтис [[330]]—[[518]] азты периоды. Уæд [[Дунай (цæугæдон)|Дунайы]] æмæ [[Рейн (цæугæдон)|Рейны]] арæнты сæрты ромаг территоримæ хызтысты бирæнымæцон варвæрон, фылдæр [[гермайнаг адæмтæ|гермайнаг знæмтæ]]. Скæсæны арæнтыл дæр уавæр æнцон нæ уыдис.

[[378-æм аз]]ы [[вестготаг адæм|вестготтæ]] хъуыстгонд [[Адрианополы тох]]ы, фæуæлахиз сты, император [[Валент]] фæмард æмæ [[Аларих]] нызаууат кодта æнæхъæн [[Грекъ]]. Фæлæ тагъд рæстæджы Аларих ацыдис ныгуылæны ’рдæм — [[Испани]] æмæ [[Галли]]мæ, уым готтæ бындур сæвæрдтой сæхи паддзахадæн, æмæ Византийæн уыдонæй тас нал уыдис.
[[Файл:Villa Del Casale Char.jpg|thumb|200px|right|]]

[[441-æм аз]]ы готты аивтой [[гуннаг адæм|гуннтæ]]. [[Аттилæ]] цалдæр хатты расидти хæст, æмæ афтиддæр стыр хъалонты бафыстæй рауадис йæ дарддæры бабырстытæ бауыромын. [[451-æм аз]]ы адæмты тохы ([[Каталауны быдыртæ]]) Аттилæ фæхæрд, æмæ йæ паддзахад тагъд рæстæджы фехæлд.

[[V-æм æнус]]ы дыккаг æрдæджы тас æфтауын райдыдта [[Остготты импери|остготты]] паддзахад, [[Теодорих]] ныггæныстон кодта [[Македони (Грекъ)|Македони]], тæссаг уавæры уыдис [[Константинополь]] дæр, фæлæ ацыдис ныгуылæнмæ, бацахста Итали æмæ Ромы хæлддзæгтыл бындур сæвæрдта йæхи паддзахадæн.

Уавæр тынг æнкъуысын кодтой бирæнымæцон чырыстон [[ересь|ерестæ]] — [[арианон]], [[несторианон]], [[монофизитон]]. Ныгуылæны рагæй [[папад]] (уырыс. ''папство''), [[Лев I (ромы папæ)|Лев Цытджынæй]] ([[440]]—[[461]]) райдайгæйæ, фидар кодта папон монархи, Скæсæны та [[Александрия]]йы [[патриарх (аргъуанон цытном)|патриархтæ]], уæлдайдæр та [[Кирилл Александриаг|Кирилл]] ([[422]]—[[444]]) æмæ [[Диоскор]] ([[444]]—[[451]]), фæлвæрдтой сæвæрын папæйы бадæн Александрияйы. Уый йеддæмæ, уыцы [[змæст]]ыты рæстæг уæлæмæ уæлдон кодтой зæронд националон хъаугъатæ, æмæ нырма цæрæг [[сепаратизм|сепаратистон тенденцитæ]]; афтæмæй динон конфликттимæ æнгом стыхстысты политикон интерестæ æмæ нысæнттæ.

[[502-æм аз]]ы [[Перс|персайнæгтæ]] сног кодтой æфсæрст скæсæнæй, [[славяйнæгтæ]] æмæ [[булгайраг адæм|булгайрæгтæ]] райдыдтой лæбурын [[Дунай (цæугæдон)|Дунайæ]] хуссарырдæм. Мидызмæстытæ схæццæ сты кæройнаг гæрæнтæм. Сæйраг сахары цыдис карз тох «кæрдæгхуызтæ» æмæ «копрадзхуызты» (уæрдæтты командæты хуызтæм гæсгæ) партиты ’хсæн. Æппынфæстаг, фидар хъуыдæг цыдис ромаг традици, æмæ мынæг нæ уагъта хъуыдытæ ромаг дунейы иудзинады тыххæй, æнæсцухæй здæхта адæмы зонд Ныгуылæнмæ. Цæмæй ахæм æнæхъæддыхдзинад уавæрæй паддзахад рацыдаид, уый тыххæй хъуыдис фидар къух, бæрæг политикæ дырыс æмæ раст пълæнттимæ. Ахæм политикæ æххæст кодта [[Юстиниан I]].
[[Файл:Byzantium550.png|thumb|300px|right|Византийы импери [[550-æм аз]]мæ]]

=== VI æнус. Император Юстиниан ===
[[518-æм аз]]ы император [[Анастасий (Византияйы император)|Анастасийы]] мæлæты фæстæ паддзахы бынатмæ схызтис гвардийы сæргълæууæг [[Юстин I|Юстин]] — [[Незаманы Македони|македойнаг]] зæхкусджытæй рацæуæг. Паддзахиуæг кæнын уыдаид тынг зынвадат уыцы кæсын-фыссын нæзонгæ зæронд лæгæн, йæ цуры куы нæ разындаид йæ хæстæг Юстиниан. Юстины æлдариуæджы тæккæ райдайæнæй хицауад æцæгæй уыдис [[Юстиниан I|Юстинианы]] къухты. Уый дæр уыд Македонийы гуырд, фæлæ райста иттæг хорз ахуырад æмæ разындис тынг курдиатджын аллыхуызон миниуджытæй. [[527-æм аз]]ы æххæст бартæ райсгæйæ Юстиниан бавнæлдта йæ фæндтæ æххæст кæнынмæ империйы фæстæмæ къæхтыл слæууыны тыххæй, æмæ императоры хицауиуæг фидар кæнынмæ. Цæдисы бацыдис ахадгæ диныздæхтимæ. Юстинианы рæстæг [[еретик]]ты тыхæй ивтой официалон динмæ æртхъирæнгæнгæйæ граждайнаг барты истæй, æмæ суанг мæрдæфхæрдæй дæр.
[[Файл:Justinian mosaik ravenna.jpg|thumb|'''Император [[Юстиниан I]]''' æмæ [[Велизарий]]. [[Мозаикæ]]. [[Равеннæ]], сыгъдæг Виталийы аргъуан]]

[[532-æм аз]]ы онг æнæвдæлон уыдис [[Никæ (растад)|сæйраг сахары ралæудтытæ]] цъист кæнынæй æмæ персайнæгты ныббырстытимæ тох кæнынæй, фæлæ тагъд рæстæджы йæ политикæйы сæйраг здæхт азылдис ныгуылæны ’рдæм. [[Варвæрон къароладтæ]] ивгъуыд æнусы æрдæгмæ ныллæмæгъ сты, цæрджытæ сидтысты империимæ баиумæ, æппынфæстаг [[гермайнаг адæм|гермайнæгты]] къаролтæ сæхæдæг дæр нымадтой Византийы домæнты закъондзинад. [[533-æм аз]]ы æфсад, йæ сæргъы [[Велизарий]] афтæмæй, ныццавта [[вандайлаг адæм|вандайлæгты]] æмæ [[аллон адæм|аллонты]] паддзахады [[Цæгат Африкæ]]йы. Иннæ нысан сси [[Итали]], уæззау хæст [[Остготтæ|Остготты къароладимæ]] цыдис 20 азы æмæ фæцис византийæгты уæлахизæй.

[[Файл:Half follis-Justinian I-sb0165.jpg|thumb|300px|left|Император Юстиниан I згъæрæхцайыл]]

554 æм азы [[Вестготты къаролад]]ыл ныххаугæйæ Юстиниан йæхи бакодта [[Испани]]йы хуссайраг хай дæр. Уыцы архайдтыты фæстиуæгæн бафиппайын ис æмæ империйы зæххытæ систы дыууæ хатты фылдæр. Фæлæ уыцы æнтыстытæ æрдомдтой паддзахады тыхты æгæр егъау хардзтæ, æмæ уымæй спайда кодтой персайнæгтæ, славянтæ, авартæ æмæ гуннтæ, кæдон стыр зæххытæ нæ байстой уыцы рæстæг, фæлæ ныггæныстон кодтой бирæ территоритæ Империйы скæсæны.

[[Файл:Justinian Byzanz.png|thumb|300px|right|Византийы импери [[554-æм аз]]мæ.]]

Византиаг дипломати дæр архайдта цæмæй æппæт иннæ дунейы уæллоз æвæрд æрцæуой империйы престиж æмæ æндæвд. Æхцаты æмæ хорзæхты æнтыстджын уæрсты, æмæ империйы знæгты астæу хæрзарæхстджынæй хъаугъатæ тыды руаджы Византийы дипломати дæлбар кодта [[Варвæртæ|варвæрон адæмыхæттыты]], кæдон хæтыдысты монархийы арæнтыл. Византияйы æндæвды сферæмæ æфтауыны тыххæй ма парахат архайд цыдис [[чырыстон дин]]ы динамындæй. Миссионерты архайд, [[Сау денджыз]]ы былгæрæттæй [[Абиссини]]йы уæлвæзты æмæ [[Сахарæ]]йы оазисты онг уыдис византиаг политикæйы характерондæр æвдисæнтæй иу.

Хæстон экспанси йæдтæмæ ма Юстинианы иннæ ахъаззагдæр хæслæвæрдтæй иу, уыдис административон æмæ финансон реформæтæ. Импреийы экономикæ уыдис уæззау кризисы, фæткдаруат хъыгдæрд уыд [[коррупци]]йæ. Цæмæй фæткдаруат рацарæзт æрцæуа, уый тыххæй император райдыдта æххæст кæнын закъондæттынады кодификаци, стæй реформæты рæнхъ, кæдон проблемæтæ бындурæй нæ аиуварс кодтой, фæлæ уæддæр цыдæр æххуыс фæсты. Нæхъæн империйыл стынг ис арæзтад, Антонинты «сызгъæрин рæстæджыты» рацыдæй егъаудæр. Ног тæмæн акалдта культурæ.

=== VI—VII æнустæ ===

Фæлæ номдзыддзинад æлхæд æрцыдис зынаргъ аргъæй — экономикæ фæхæлд хæстытæй, цæрджытæ смæгуыр сты æмæ Юстинианы ивджытæ ([[Юстин II]] (565—578), [[Тиверий II]] (578—582), [[Маврикий (Византияйы император)|Маврикий]] ([[582]]—[[602]])) сæ цæст сæйрагдæр дардтой нырид хъахъхъæнынадмæ, æмæ рахастой политикæйы здæхт скæсæнырдæм. Юстинианы тыхæйбайсттæ рауадысты тæссонд — VI—VII æнусты кæронмæ Византийæ фæсæфта æппæт ист территоритæ скæсæны, баззад ма йæм уым афтиддæр Хуссар Итали.

Уыцы рæстæджы [[лангобардтæ|лангобардты]] æрбабырст айста Византияйæ [[Итали]]йы æрдæг, [[591-æм аз]]ы [[Перс]]имæ хæсты рæстæг ахст æрцыдис [[Сомих]], цæгаты дарддæр цыдис ныхмæлæуд [[славяйнæгтæ|славяйнæгтимæ]] æмæ [[авартæ|авартимæ]], кæдон [[560-æм аз]]ты æрбынат кодтой Дунайыл. Фæлæ иннæ [[VII æнус]]ы райдайæны персайнæгтæ хæст ногæй райдыдтой æмæ дзæвгар æнтыстытæ самал кодтой империйы бирæнымæцон змæстыты тыххæй.

[[610-æм аз]]ы [[Карфаген (сахар)|Карфагенаг]] экзархы фырт [[Ираклий (Византияйы император)|Ираклий]] раппæрста император [[Фока (Византияйы император)|Фокайы]] æмæ бындур сæвæрдта ног династийæн, уыцы династи хъом разындис паддзахадæн тас чи æвзарын кодта, уыцы хъуыддæгты ныхмæ лæууын. Уый уыдис Византияйы историйы тæккæ зындæр рæстæджытæй иу, персайнæгтæ бацахстой [[Мысыр]], [[Сири]] æмæ [[Чысыл Ази]]йы хай, æртхъирæн кодтой [[Константинополь|Константинополæн]], [[авартæ]], [[славяйнæгтæ]] æмæ [[лангобардтæ]] бырстой арæнтæм аллы здыгæй. Ираклий рамбылдта иу рæнхъ хæстæмбæлды персайнæгтимæ, ахаста хæст сæ территоримæ, уый фæстæ [[сах]] [[Хосров II]] мæлæт, æмæ цалдæр растады æрдомдтой персайнæгты æппæт тыхæйбайстæ раздахын æмæ фидыддзинад сæххæст кæнын. Фæлæ дыууæ бæстæйы дæр тынг кæй баихсыдысты ацы тохы, уый фадат радта æмæ бындур сæвæрдта араббаг тыхæйбайсттæн.
[[Файл:Sassanid_Empire_620.png|250px|left|thumb|[[Сасанидты]] [[Персаг импери]] 610 азы.]]

[[626-æм аз]]ы Константинополыл æрхъула кодтой авартæ, славянтæ æмæ сæ цæдисон персайнæгтæ. Ацы цауы тыххæй фыстæджытæ ис зæронд гуырдзиаг къухæйфысты («Константинополыл æртыхстытсы скифтæ, кæдон сты уырыссæгтæ») æмæ XV—XVII æнусты зæронд славяйнаг къухæйфыстты, уыдонмæ гæсгæ ис æнхъæлын, хъулагæнджыты хай кæй уыдис Астæуккаг Поднепровьйæйы хъæддон тæлмы славяйнæгтæ.<ref>Я. Е. Боровский. [http://www.russiancity.ru/fbooks/f2.htm ''Византийские, старославянские и старогрузинские источники о походе русов в VII в. на Царьград'']// Древности славян и Руси. М.: Наука, 1988, с.114-119.</ref>. Сахар райсыны фæлварæн фехæлдис, аварты æмæ славяйнæгты астæу куы стынг ис быцæудзинад, æмæ сæ фæстæмæ ацæуын бахъуыдис.

[[634-æм аз]]ы [[халиф]] Омар æрбабырста Сиримæ. [[635]] азы араббæгтæ бацахстой [[Дамаск]]. Скъуыддзаггæнаг хæстæмбæлд византиæгты æмæ араббæгты æхсæн Сирийыл цæстдарды тыххæй æрцыдис [[636-æм аз]]ы 20 августы. Арæх æмбæлынц æгæр бæрзонд нымæцтæ византиаг æфсады бæрцы тыххæй уыцы хæстæмбæлды, император Ираклий дам æрымбырд кодта 200 мин адæймаджы Сири байсынмæ (фæдзурынц ма 400 мины дæр), фæлæ æцæгдзинадæй Византияйы æфсады нымæц Ярмучы хæстæмбæлды рæстæджы уыдис бæрæг къаддæр 100 минæй (Большаков 1993: 54). Хæсты фæстиуæг скъуыддзаг кодтой æрдзон уавæртæ: змисджын тымыгъ фæуыргъуыйау кодта византиæгты. Ираклийы æфсад уыдис бирæнацион. Грекъæгтæ йæдтæмæ ма дзы уыдысты сомихæгтæ æмæ чырыстон араббæгтæ. Пысылмон араббæгтæ фæуæлахиз сты. Ираклий фæстæмæ раздæхтис Константинополмæ. Фæстæдæр 40 азы æмгъуыдмæ сæфт æрцыдысты Мысыр, [[Цæгат Африкæ]], Сири, [[Палестинæ]], Уæллаг Месопотами, æмæ арæх ацы бæстæты цæрджытæ, фæлмæцыд уæвгæйæ хæстытæй, нымадтой араббæгты сæрибаргæнджытыл, уымæн æмæ фыццаг рæстæг иу уыдон фæныллæг кодтой хъалон. Араббæгтæ сарæзтой флот æмæ бавнæлдтой Костантинополмæ дæр. Фæлæ ног император, [[Константин IV]] Погонат ([[668]]—[[685]]) сын ныхкъуырд ратта. Æмæ кæд араббæгтæ фондз азы дæргъы Константинополыл æртыхстытсы ([[673]]—[[678]]) сурзæххæй дæр æмæ денджызæй дæр, уæддæр йæ сæ бон нæ бацис бацахсын. Грекъаг [[флот]]æн тынг ахъаз фæцис «[[грекъаг арт]]ы» æрæджион æрымыст, уый æруаджы асырдта араббæгы эскадрæтæ æмæ сæ Силеуммы дæтты ныддæрæн кодта. Сурзæххыл халифаты æфсæдтæ æрцыдысты дæрæнгонд Азийы.

[[Файл:Califate 750.jpg|thumb|left|300px|[[Халифат]] [[632]]—[[750-æм аз|750-æм æзты]]. Аллыхуызон хуызтæй æвдыст цæуынц пысылмæтты зæххытæ [[Мухаммад]]ы амæлæты рæстæгмæ, фыццаг æртæ халифы тыхæйбайсттæ, æмæ [[Омейядтæ|Омейадты]] тыхæйбайсттæ]]
Ацы кризисæй импери рацыдис æнгомгонддæрæй æмæ монолитондæрæй, йæ националон сконд сси иугъæдондæр, динон хицæндзинæддтæ баззадысты раздæры афонты уымæн æмæ [[монофизитон]] æмæ [[арианон]] диныздæхттæ сæйраг дæр парахат уыдысты сæфт Мысыры æмæ Цæгат Африкæйы. VII æнусы кæронмæ Византийы территори хæццæ кодта Юстинианы империйы æртыккæгæм хаймæ. Йæ аппон территоритæ уыдысты грекъæгтæ кæнæ элинизацигонд знæмтæ кæм цардысты уыцы зæххытæ, дзырдтой дзы сæйрагдæр бердзенаг æвзагыл. Уыцы рæстæджы райдыдта славяйнаг знæмты массон миграци [[Балканы æрдæгсакъадах]]мæ. VII æнусы апарахат сты [[Мези]]йыл, [[Фраки]]йыл, [[Македони]]йыл, [[Далмаци]]йыл, [[Истри]]йыл æмæ [[Грекъ|Гречъы]] зæххытыл. Цасдæр нымæц сæ æрцæрын кодтой [[Чысыл Ази]]йы. Баивта цæрджыты этникон сконд империйы скæсæйнаг хайы дæр, фæзындысты сомихæгты, персайнæгты, сирийæгты, араббæгты цæрæнрæттæ.

[[VII æнус]]ы æххæстгонд æрцыдысты ахъаззаг реформæтæ фæткдаруаты — [[эпархи]]ты æмæ [[экзархат]]ты бæстæ импери дихтæгонд æрцыдис [[фем]]тыл, дæлбар уыдысты [[стратиг]]тæн. Империйы ног националон сконд æркодта уымæ, æмæ [[грекъаг æвзаг]] сси официалон, императоры титул дæр райдыдта бердзенагау зæлын — ''[[василевс]]'' ([[:en:Basileus]] Rōmaiōn). Администрацийы рагон [[латинаг æвзаг|латинаг]] титултæ кæнæ фæсæфынц, кæнæ æрцæуынц эллинизацигонд, сæ бынæтты та фæзынынц ногтæ —''логофеттæ'', ''стратегтæ'', ''эпархтæ'', ''друнгаритæ''. Æфсады, кæцы фылдæр арæзт уыдис азиатæгтæй æмæ сомихæгтæй, грекъаг æвзаг ссис приказты æвзаг. Æмæ кæд Византийы импери йæ фæстаг бонтæм хаста ном Ромы импери, уæддæр латинаг æвзагæй пайдагонд нал цыдис (афтиддæр ма йыл дзырдтой империйы цалдæр кæронраны, уым ма пайда кодтой адæмон латынæй, уыцы æвзагы бындурыл сæвзæрыдысты [[румынаг æвзаг]] [[Даки]]йы æмæ [[далматинаг æвзаг]] [[Иллири]]йы.

=== VIII æнус ===
[[Файл:ByzantineEmpire717AD.png|thumb|left|365px|Византияйы импери [[717-æм аз]]мæ.]]
Рæстæгмæ стабилизацийы та ногæй раивта кризисты рæгъ — хæстытæ [[болгайраг адæм|болгайрæгтимæ]], [[араббаг адæм|араббæгтимæ]], æнæрынцайгæ растадтæ. Æппынфæстаг [[Лев Исавр]] схызтис куыд Лев III паддзахы бынатмæ, æруырдæдта империйы хæлд æмæ араббæгтæн скъуыдзаггæнаг дæрæн ныккодта.

Æрдæгæнусон æлдариуæджы фæстæ дыууæ фыццаг Исавры скодтой импери хъæздыг æмæ цæрдхуыз, нæ сæ бахъыгдæрдта нæдæр [[емынæ]] [[747-æм аз]]ы нæдæр змæстытæ, кæдон расайдта иконæты ныхмæ тох. Иконæты ныхмæ тохы фарс кæй рахæцыдысты Исавриаг династийы императортæ, уымæн уыдис куыд динон, афтæ политикон фактортæ дæр. Бирæ византиæгтæ [[VIII æнус]]ы райдайæны зæрдæхудт уыдысты уæлдай мæнгуырнынæдты парахатæй, уæлдайдæр та цы бынат ахста дины [[иконæ]]тæн табугæнæн, уырнынад сæ диссаджы миниуджытыл; бирæтæ æнхъæлдой уый динæн зиантæ кæй хæссы.
[[Файл:Vlahernskaya.jpg|thumb|left|Византиаг — Хуыцауы мад Влахернаджы иконæ — империйы хъахъхъæнæг. [[Третьяковы галерей]].]]
Уыимæ императорты тыхсын кодта аргъуаны рæзгæ хъомысдзинад. Ноджы дæр ма иконæтыл фау æвæргæйæ хицауад зæрдæ дардта араббæгтæм фæхæстæгдæр уын, уымæн æмæ араббæгтæ нывтæ нæ нымадтой. Иконæты ныхмæ тохы политикæ æркодта хъаугъатæм æмæ змæстытæм паддзахады мидæг, уыимæ фæтынгдæр ис дихдзинад [[Ромы католикаг епархи]]имæ æмахæстыты. Иконæтæн фæстæмæ кад кæнын райдыдтой [[VIII æнус]]ы кæрон императрицæ [[Иринæ (византиаг императрицæ)|Иринæйы]] руаджы, уый уыдис фыццаг император сылгоймаг, фæлæ [[IX æнус]]ы райдайæны иконæты ныхмæ тохы политикæ дарддæргонд æрцыдис.

=== IX—X æнустæ ===
[[800-æм аз]]ы [[Карл Цытджын]] расидтис [[Уæлфæдзæхст Ромы Импери|Ромы ныгуылæн империйы]] рацарæзт, уый Византийæн сси æнкъараг æгаддзинад. Æмрæстæджы [[Багдады халифат]] стынг кодта ныббырст скæсæнырдыгæй.
[[Файл:Europe 814.jpg|thumb|390px|Византияйы импери [[Карл Цытджын]]ы паддзахиуæджы кæроны, [[814-æм аз]].]]
Императортæй [[Лев V Сомихаг]]æй ([[813]]—[[820]]) æмæ дыууæ Фригиаг династийы императортæй [[Михаил II]] ([[820]]—[[829]]) æмæ [[Феофил (византиаг император)|Феофилæй]] ([[829]]—[[842]]) — уыдис дарддæрконд иконæты ныхмæ тохы политикæ. Ногæй дæс æмæ ссæдз азы æмгъуыдмæ импери бахауда змæстыты рæстæгмæ.

[[812-æм аз]]ы бадзырд банымадта [[Карл Цытджын]]æн императоры титул, уый расайдта егъау территориалон сæфтытæ Италийы, Византийы бар ма дзы баззадысты афтиддæр [[Венеци]] æмæ зæххытæ æрдæгсакъадахы хуссары.

Араббæгтимæ хæст, сног ис [[804-æм аз]]ы, расайдта дыууæ æнкъараг сæфты: æрдæгсакъадах [[Крит]]ы бацахст пысылмон [[пираттæ]]й ([[826]]) æмæ [[Сицили]]йы сæфт, байстой йæ цæгатафрикаг араббæгтæ ([[827]]), [[831-аз]]ы сæ къухтæм бахаудта сахар [[Палермо]]. Уæлдай тызмæг уыд тас болгайрæгтæй, хан Курум куы фæуæрæхдæр кодта йæ паддзахады арæнтæ Гемæй [[Карпаттæ]]м. Никифор афæлвæрдта йæ ныддæрæн кæнын [[Болгари]]мæ бабырсгæйæ, фæлæ фæстæмæ фæндагыл йæхæдæг дæрæнгонд æрцыдис æмæ фæмард ([[811]]), болгайрæгтæ та ногæй бацахстой [[Адрианополь]] æмæ æндæр фидæрттæ, æмæ фæзындысты [[Константинополь|Константинополы]] къулты бын ([[813]]). Крум ныппырх кодта Византийы æфсæдтæ [[811]] [[813-æм аз|813-æм æзты]] æмæ бахъавыд Константинополь бацахсын тынг стыр æфсады æмæ хъулаон машинæты æххуысæй. Афтиддæр йæ æвиппайды мæлæт фæххуыс ис империйæн.
[[Файл:Basil I (867-886) from the Chronikon of Ioannis Skylitzes.jpg|thumb|200px|left|Василий I (галиу) æмæ йæ фырт Лев VI Зонынджын. Миниатюрæ [[Иоанн Скилицæ]]йы хроникæйæ]]
[[Файл:Shepherd-byzanz 1000-enhanced 1-1900x1500.jpg|thumb|right|400px|Византийы импери [[1000-æм аз]]мæ]]
Змæстыты фæлтæр фæцис [[867-æм аз]]ы паддзахиуæг кæнын куы райдыдта македонаг династи. [[Василий I Македонаг]] ([[867]]—[[886]]), [[Роман Лакапин]] ([[919]]—[[944]]), [[Никифор Фока]] ([[963]]—[[969]]), [[Иоанн Цимисхий]] ([[969]]—[[976]]), [[Василий II Болгархойæг]] ([[976]]—[[1025]]) — императортæ æмæ узурпатортæ — радтой империйæн 150 азы тæмæнкалды æмæ хъомысы рæстæг. Саст æрцыдысты [[Болгари]], [[Крит]], Хуссары Итали, æххæст цыдысты æнтыстджын хæстон стæртæ араббæгты ныхмæ арф Сиримæ. Империйы арæнтæ ауæрæх сты [[Евфрат]] æмæ [[Тигр (цæугæдон)|Тигрмæ]], [[Сомих]] [[Ибери]]йымæ бахаудтой вихантиаг æндæвды сферæмæ, [[Иоанн Цимисхий]] бахæццæ [[Иерусалим]]мæ.

IX—X æнусты бæрæг нысаниуæг Византияйæн райдыдтой дарын æмахæстытæ [[Киевы Уырыс]]имæ. Фыццаг хатт [[русь (адæм)|рустæ]] сæхи фæбæрæг кодтой [[Константинополь|Константинополмæ]] балцæй [[860-æм аз]]ы, уыцы æнтыстджын балцы тагъд рæстæджы фæстæ æрцыдис афтæ хонгæ [[Уæрæсейы фыццаг аргъуыд]], йæ уавæртæ æмæ бынат бæлвырдгонд не сты. Фыццаг уырыссаг-византиаг базарадон бадзырд хауы [[911-æм аз]]мæ, азгайфыст легендæмæ гæсгæ йæ бафысты размæ Царьградыл балцæй цыдис [[Дæсны Олег]]. [[941-æм аз]]ы кънйаз [[Игорь Рюрикович|Игорь]] æрцыдис дæрæнгонд Константинополы къулты бын, фæлæ фæстæдæр сабыр æмахæстытæ сног сты. Уырысы ног хицауиуæггæнæг [[æхсин Ольгæ]], бабæрæг кодта Византийы сæйраг сахар æмæ йыл уым саргъуыдтой. Кънягинйæйы фырт, кънйаз [[Святослав Игоревич|Святослав]] 970—971 гг. [[уырыссаг-византиаг хæст 970—971 æзты|хæцыд Византияимæ]] Болгарийы сæрыл, фæлæ бавзæрста хæрд император [[Иоанн Цимисхий]]æ.

Йæ фырты фæлтæры, Киевы кънйаз [[Владимир Аргъауæг|Владимиры]] рæстæджы Византийæн бантыстис [[Уæрæсейы аргъуыд|саргъауын Уæрæсейыл]] [[988-æм аз]]ы, уый тыххæй Владимирæн уысæн лæвæрд æрцыдис багрянагмыггаг царевнæ [[Аннæ (Владимир Аргъауæджы ус)|Аннæ]], уыд император [[Василий II (Византияйы император)|Василий II]] хо. Византияйы æмæ Киевы Уырысы астæу арæзт æрцыдис хæстон цæсдис, æххæстгонд цыдис 1040 æзтæм. Уæрæсемæ православийымæ хъарын æмæ уæрæх кæнын райдыдта ахуырдзинад æмæ византиаг культурæ.

=== XI æнус. Империйы рæстæгмæ фæтынг ===

[[1019-æм азы]], [[Болгари]], [[Сомих]] æмæ [[Ибери]] бацахсгæ, император [[Василий II (Византияйы император)|Василий II]] сбæрæг кодта стыр триумфæй империйы тæккæ стырдæр фæтынг, араббæгты тыхæйбайстты рæстæгæй. Æххæст кодтой паддзахады уавæр финансты иттæгхорз æууæл æмæ [[культурæ]]йы айтынг.
[[Файл:Basilios II.jpg|thumb|[[Василий II (Византияйы император)|Василий II]], коронацигонд цæуы [[зæд]]тæй. Миниатюра йæ рæстæджы къухфыстæй — хъуыстгонд фырхъæздыг иллюстрацигонд «[[Минологи]]йæ»]]
Фæлæ уыимæ райдыдтой сæхи бæрæггæнын лæмæгъдзинады фыццаг миниуджытæ, фæтынгдæр ис феодалон дихдзинад, уæздæттæ, кæдонæн дæлбаргонд уыдысты тынг стыр территоритæ æмæ ресурстæ, арæх æнтыстджынæй ныхмæ æвæрдтой сæхи централон хицауадмæ.

Империйы цауддзинад райдыдта Василий II мæлæты фæстæ, йæ ’фсымæр [[Константин VIII]] ([[1025]]—[[1028]]) æмæ йæ чызыты — фыццаг Зойæйы æмæ йæ ’ртæ лæджы ([[Роман III]] [[1028]]—[[1034]], [[Михаил IV]] [[1034]]—[[1041]], æмæ [[Константин Мономах]] [[1042]]—[[1054]]) стæй Феодорæйы ([[1054]]—[[1056]]) хицауиуæгты рæстæг. Ноджы тынгдæр лæмæгъдзинад фæбæрæг Македойнаг династийы сыскъуыды фæстæ.

[[Файл:Seljuk Empire locator map.svg|left|thumb|200px| XI æнусы астæумæ сæйрагдæр тас скæсæнæй; [[турк-сельджуктæ|турк-сельджуты паддзахад]] — 1092]]
Хæстон фæфæлдæхты руаджы паддзахы бадæнмæ схызтис [[Исаак Комнин]] ([[1057]]—[[1059]]); йæ къух исты фæстæ император сси [[Константин X Дука]] ([[1059]]—[[1067]]). Уый фæстæ хицауад райста [[Роман IV Диоген]] ([[1067]]—[[1071]]), уыйы раппæрста [[Михаил VII Дука]] ([[1071]]—[[1078]]); ног растады фæстæ паддзахы худ сæвæрдæуыд [[Никифор Вотаниат]]ыл ([[1078]]—[[1081]]). Уыцы чысыл хицауиуджыты рæстæг [[анархи]] тынгæй-тынгдæр кодта, æддаг æмæ мидæггаг [[кризис]]тæ уæззауæй-уæззаудæр уавæры æфтыдтой [[импери]]йы.

[[Файл:Map_of_the_Byzantine_Empire,_1025_AD.PNG|thumb|180px|right|Византийы импери 1025 азмæ.]]
XI æнусы кæрон [[Итали]] сæфт æрцыдис [[норманнтæ|норманнты]] ныббырсты фæстæ, фæлæ сæйраг тас æфтыдта скæсæн — [[1071-æм аз]]ы [[Роман IV Диоген]] дæрæнгонд æрцыдис [[турк-сельджуктæ|турк-сельджукты]] æфсадæй хæстæмбæлды [[Манцкерты хæстæмбæлд (1071)|Манцикерты]] (Сомих), уыцы басастæй Византийæ тынг фæлæмæгъдæр ис. [[1054-æм аз]]ы официалон æгъдауæй æрцыдис ахастыты аскъуыд чырыстон еклизиты астæу, уый фæдывæр кодта æнæуый дæр æнæбары æмахæстытæ. Иннæ ссæдз азы æмгъуыдмæ турæгтæ бацахстой æппæт [[Анатоли]]; империйы бон нæ бацис сæмбырд кæнын фаг æфсад уыдоны бауыромынмæ. Ныфссастæй император [[Алексей I Комнин]] (1081—1118) куырдта Ромы Папæйæ 1095 азы цæмæй йын аххуыс кæна æфсад райсыны хъуыддагыл Ныгуылæн Чырыстон дунейæ. Ныгуылæнимæ æмахæстытæ æппынфæстаг æркодтой Константинополы бацахстмæ æмæ бæстæйы хæлдмæ, феодалты растадтæ та ихсийын кодтой паддзахады фæстаг тыхтæ.

[[1081-æм аз]]ы паддзахы бадæн бацахста Комнинты династи ([[1081]]—[[1204]]) — феодалон уæздæтты минæвартæ. Туркæгтæ æрбынат кодтой уыцы рæстæг Иконийы ([[Коньяйы султанат]]); [[Балканы хæхтæ|Балканты]] уæрæхгæнаг [[Венгри]]йы æххуысæй [[славянтæ|славяйнаг адæмыхаттытæ]] сфæлдыстой æрдæгхæдбар паддзахæдтæ.
Уыимæ Ныгуылæн дæр æфтыддта æнкъарæг тас йæ цытуарзæг политикон пълæнттæй, кæдон фæзындысты [[Дзуары балцтæ|фыццаг дзуарон балцы]] фæстæ, стæй [[Венецийы республикæ|Венецийы]] экономикон домæнты аххосæй.

=== XII—XIII æнустæ. Латинаг импери ===
{{main|Латинаг импери}}
[[Файл:Byzantium1180.png|thumb|300px|right|Византийы импери 1180-æм азы]]
Комнинты рæстæг византиаг æфсады сæйраг бынат лæвæрд æрцыдис уæззаухотыхджын бæхæфсадæн — [[катафрактаритæ]]н æмæ æххуырст æфсæдтæн. Иоанн II Комнин (император:1118—1143 азты) кодта активон экспансион политикæ. Байста туркæгтæй зæххыты хай. Æвæндонæй Антиохийаг кънйазадæн æрхæссын кодта вассалон ард (фæлæ фылдæр формалон уыдис). [[1142-æм аз]]ы Иоанн Комнин хъавыдис ногæй абалц кæнын [[Антиохи]]мæ цæмæй реалон цæстдард райса антиохийаг кънйазадыл, фæлæ йæ мæлæт нæ бауагъта уыцы пълæнттæ сæххæст кæнын. Паддзахады æмæ æфсады фæфидар бауагъта Комнинтæн ныхкъуырд раттын норманнты ныббырстæн [[Балканы æрдæгсакъадах|Балканты]], байсын сельджуктæй Чысыл Азийы егъау хай, сæвæрын суверинитет Антиохийыл. [[Мануил I]] Венгрийы æвæндонæй Византийы суверинитет ныффидар кодта ([[1164]]), стæй сæвæрдта йæ хицауиуæг [[Серби]]йыл. Фæлæ æмтгæй райсгæйæ уавæр зынæй баззад уæддæр. Уæлдай тæссаг уыцы рæстæг уыдис [[Венецийы республикæ|Венецийы]] уагахаст — кæддæр сыгъдæг бердзенаг сахар ныр ссис империйы ныхмæлæууæг æмæ знаг, стыр конкуренци арæзта Византийы базарадæн. [[1176-æм аз]]ы [[византийы æфсад]] дæрæнгонд æрцыдис туркæгтæй [[Мириокефалон]]ы. Æппæт арæнтыл Византийæ рахызти хъахъхъæнынадмæ.

Византийы ахаст [[дзуархæсджытæ]]м уыдис ахæм æмæ сæ разлæудджыты бастой вассалон ардхæрдтæй æмæ се ’ххуысæй хъавыдысты раздахын территоритæ скæсæны, фæлæ ахæм политикæ егъау æнтыстытæ не ’рхаста. Дзуархæсджытимæ æмахæстытæ æдзухдæр фыддæрæй-фыддæр кодтой.
[[Файл:Arrivée des croisés à Constantinople.jpg|thumb|250px|left|[[Дзуархæсджытæ]] æрбахæццæ сты Константинополмæ. [[Дыккаг дзуары балц]] ([[1145]]—[[1149-æм аз]]тæ.)]]
Комнинтæ кæддæриддæр бæллыдысты сæ хицауиуæг Ромыл сæвæрын, æмæ ныппырх кæнын Ныгуылæн импери.

Уæлдайдæр архайдта уыцы бæллицтæ сæххæст кæныныл [[Мануил I]].
[[Файл:Manuelcomnenus.jpg|thumb|right|150px|'''[[Мануил I]]''' (1143—1180).]]
Кастис афтæ, цыма Мануил империйæн нæхъæн дунейы кад скодта æмæ Константинополь ссис европæйаг политикæйы центр, фæлæ йæ мæлæты фæстæ [[1180-æм аз]]ы Византийæ разындис гæныстонгонд æмæ фыдзæрдæ хаст латинæгты æрдыгæй, цы фæнды уысмы дæр цæттæ уыдысты йыл ныххауынмæ. Уыимæ паддзахады цæттæ кодта серезон мидкризис.

[[Файл:Byzantium1204 ru.png|300px|thumb|left|Византийы импери XIII æнусы фыццаг æрдæджы]]
Маниулы мæлæты фæстæ сирвæзт адæмон растад Константинополы ([[1181]]), расайдта йæ хицауады политикæйымæ æнæразыдзинад, ауыдыдысты италиаг сæудæджергæнджытыл æмæ ныгуылæневропаг рыцартыл. Ныгуылæнимæ æмахæстытæ цæхгæрмæ фæфыддæр сты [[1182-æм аз]]ы, уæд Константинополы æрцыдис [[латинты цагъд]]: массон хæлæт католикаг саудæджергæнджыты бирæнымæцон мæрдæрцыдтимæ. Бæстæйы стынг ис егъау [[экономикон кризис]], фæтынг феодалон дихдзинад, фактикон æгъдауæй провинцты хицæуттæ хæдбар уыдысты централон хицауадæй, ныгæныстон сты сахартæ, слæмæгъ сты æфсад æмæ флот. Ангелты династийы æрфидары фæстæ [[Кипр]], [[Трапезунд]], [[Фессали]] фактиконæй сæхи централон хицауады дæлбар нал хуыдтой. Райдыдта империйы хæлд. [[1187-æм аз]]ы ахицæн [[Болгари]]; [[1190-æм аз]]ы Византийæ банымадта [[Серби]]йы хæдбардзинад.

[[1192-æм аз]]ы [[Венеци]]йы дож куы ссис [[Дандоло, Энрико|Энрико Дандоло]], уæд ахæм хъуыды фæзынд æмæ латинæгты фыдзæрдæдзинад сæххæст кæнынмæ, стæй Венецийы интерестæ Скæсæны бахъахъхъæнынмæ, хорз уаид Византияйы импери басæттын. Ромы папæйы хæрамдзинад, Венецийы фæлгъуыдтæ, æнæхъæн католикаг дунейы мæстыдзинад латинты æргæвсты фæстæ — æппæт уыцы уавæртæ æркодтой уымæ æмæ цыппæрæм дзуары балц (1202—1204) Палестинæйы бæсты аздæхт Константинополмæ. Рафтыд, славяйнаг паддзæхæдты ныббырстытæй федыхгонд, Византияйы бон не ссис дзуархæсджытæн ныхкъуырд раттын.
[[Файл:Eugène Ferdinand Victor Delacroix 012.jpg|thumb|300px|left|1204 азы дзуархæсджыты æфсад бацахста Константинополь.]]
[[1204-æм аз]]ы дзуархæсджыты æфсад бацахста Константинополь. Фæсæфт дунæ аивады цыртдзæвæнтæ, сахар гæныстонгонд æрцыдис <ref>[http://gatchina3000.ru/brockhaus-and-efron-encyclopedic-dictionary/082/82334.htm]; [http://bse.sci-lib.com/article064008.html]</ref>. Византийæ ныддихтæ ис къорд паддзæхæдтыл — [[Латинаг импери]]йыл æмæ [[Ахейаг кънйазад]]ыл, сæвзæрдысты дзуархæсджытæй ист территоритыл, æмæ [[Никейы импери|Никейы]], [[Трапезундаг импери|Трапезунды]] æмæ [[Эпираг деспотат|Эпираг империтæ]], кæдон баззадысты бердзенæгты къухты. Латинæгтæ æлхъывтой Византийы грекъаг культурæ, италиаг базаргæнджыты тыххъарæн хъыгдæрта византиаг сахарты сæндидзæн.

==== [[Никейы импери]] ====
{{сæйраг|Никейы импери}}
Латины империйы уавæр уыдис æнкъуыст — грекъæгты фыдзæрдæдзинад æмæ болгайрæгты ныббырстытæ йæ тынг слæмæгъ кодтой. [[Болдуин II]] цардис Константинополы фæрæзтæй, кæдон ракуырдта папæйæ æмæ [[Людовик IX (Францы къарол)|Людовик Сыгъдæгæй]], уыимæ ма иста фæлындæнтæ аргуæдтæй æмæ моладзандонтæй, æфстау иста венецианаг банкиртæй, кæдонæн ратта бæстæйы æппæт экономикон мадзæлттæ. Нæ йæм уыдис æфсад дæр, гарнизон Константинополы дардтой венецианæгтæ, Латины империйы уæвындзинад баст уыдис — æрбацæудзысты йæм æххуысмæ тæссаг рæстæг европæйæгтæ æви нæ.

[[1261-æм аз]]ы Никæйы империйы император [[Михаил Палеолог]] цæдис скодта Генуйæимæ, ратта йын уæрæх базарадон бартæ венецианæгты зианæн, æмæ ракуырдта генуезаг флоты æххуыс Контантинополь бацахсынмæ. Арвыста Европæмæ фæлтæрд инæлар Алексей Стратигопулы, уый бацыдис баныхæсты грекъаг цæрджытимæ Константинополы алфæмбылай, базыдта дырыс хабæрттæ сахары хъуыдтæгты тыххæй æмæ рæстæгмæ фидыды фæстæ араст ис Константинополмæ, кæцыйы уыцы рæстæг венецианаг гарнизон сбадын кодтой наутыл, цæмæй ныххаудаиккой генуезæгтыл.

[[1261-æм аз]]ы [[25 июлы]] æхсæвы Стратигопуло бахъуызыд æд æфсæдтæ Константинополы къултæм, бавæрда асинтæ, æнæ уынæрæй бахызт сахары хуылфмæ æмæ йæ бацахста зæгъæн ис æнæ ныхмæлæудæй. Император Болдуин алыгъдис Эвбейæмæ. Афтиддæр латинæгтæ æмæ венецианæгтæ хъавыдысты схæцынмæ Галаты, фæлæ Стратигопуло ссыгъта сахары ацы хай æмæ уый фæстæ уыдон дæр сбадтысты наутыл æмæ алыгъдысты. [[1261-æм аз]]ы [[15 августы]] Михаил Палеолог ныддæрæн гæнгæйæ Латины импери кадджынæй бахызт Константинополмæ, расидтис Византийы империйы рацарæзт, æмæ йыл паддзахы худ сæвæрдæуыд сыхъдæг Софийæйы аргъуаны.

[[1337-æм аз]]ы йæм баиу ис [[Эпир]]. Фæлæ ма [[Ахейы кънйазад]] — дзуархæсджыты иунæг цæрынхъом сырæзт Гречъы — фæцард XV æнусы райдианмæ, уæд ахст æрцыдис Морейы деспотæй. Византийы импери йæ раздæры хуызы рацаразын нал рауадис. [[Михаил VIII Палеолог]] ([[1261]]—[[1282]]) хъавыд уыцы хъуыддаг сæххæст кæнын, фæлæ йын кæд нæ рауадис æххæстæй сфæлгонц кæнын йæ тырнæнтæ, уæддæр йæ тыхархæйдтæ, йæ курдиæттæ æмæ йæ цыргъ зонд æй æвæрынц Византийы фæстаг зынгæ императоры бынатыл.
[[Файл:Blason Empire Latin de Constantinople.svg|thumb|right|150px|[[Латины импери]] (1204—1261)]]
[[Файл:Byzantine Palaiologos Eagle.svg|галиу|мини|179x179пкс|Византийы цæргæс. [[Палеологтæ|Палеологты]] династийы [[герб]]]]
Æдтаг тасы рæстæг империйы хъуыдис æнгомад, сабырдзинад æмæ хъомыс. Палеологты эпохæ та уыдис йæдзаг растæдтæй æмæ граждайнаг змæстытæй. [[Европæ]]йы Византийы тæккæ тæссагдæр знæгтæ разындысты [[сербаг адæм|сербæгтæ]]. [[Стефан Неманя]]йы ивджыты — [[Стефан Урош I]] ([[1243]]—[[1276]]), [[Стефан Драгутин]] ([[1276]]—[[1282]]), [[Стефан Урош Милутин]] ([[1282]]—[[1321]]) — [[Серби]] ауæрæх кодта йæ территоритæ Болгарийы æмæ Византийы хинцмæ æмæ ссис тæккæ егъаудæр паддзахад Балканты æрдæгсакъадахыл.
[[Файл:Hyperpyron-Michael VIII Paleologus-sb2241.jpg|thumb|200px| Михаил VIII уæрджытыл Чырыстийы цур]]

=== XIV—XV æнустæ. Кризис æмæ æрхауд ===
Æдзух тынг кодта [[турк-османтæ|турк-османты]] æлхъывд, сæ саргъы уыдысты æртæ зынгæ æфсæдтон хистæры — [[Эртогрул]], Осман ([[1289]]—[[1326]]) æмæ [[Урхан]] ([[1326]]—[[1359]]). [[Андроник II]] цалдæр æнтыстджын фæлварæны скодта сæ бауыромынмæ, фæлæ уæддæр [[1326-æм аз]]ы [[Пруссæ]] сæфт æрцыдис æмæ йæ османтæ скодтой сæ сæйраг сахар. Уый фæстæ фæсæфдæуыд [[Никей]] ([[1329]]), йæ фæдыл — [[Никомеди]] ([[1337]]); [[1338-æм аз]]ы туркæгтæ бахæццæ сты [[Босфор]]мæ æмæ тагъд рæстæджы йæ сæрты ахызтысты византийæгты хуындмæ гæсгæ, уыдон тынг тырныдтой семæ цæдис скæнын цæмæй сын феххуыс уыдаиккой мидæзмæстытæ æрсабыр кæнынмæ. 1352—1354 æзты туркæгтæ бацахстой æрдæгсакъадах Галлиполи æмæ бавнæлдтой Европæйы тыхæйбайсттæм. Ахæм уавæртæ æркодтой уымæ æмæ императортæ райдыдтой курын æххуыс ныгуылæны. [[Иоанн V]]-мы ([[1369]]) æмæ фæстæдæр [[Мануил II]]-мы ([[1417]]) бахъуыдис рацаразын баныхæстæ [[Ром]]имæ, [[Иоанн VIII]] та йæхæдæг араст ис Италимæ ([[1437]]) æмæ [[Ферраро-Флорентийаг собор|Флорентийаг соборы]] бафысста [[Евгений IV (ромы папæ)|Евгений IV]]-имæ унийæ, кæцы æнхъæлæн лæвæрдта еклизиты дихæн кæрон æрæвæрынæн ([[1439]]).
[[Файл:Byzantine empire 1355.jpg|thumb|300px|left|Византийы импери 1355 азмæ.]]
Фæлæ хуымæтæг цæрджытæ нæ райстой католицизм æмæ уыцы фидыды фæлварæнтæ фæтынг кодтой мидхъаугъатæ.

Фæстагмæ турк-османты тыхæйбайсттæ райдыдтой бæстæйы уæвындзинад тасы æфтауын. [[Мурад I]] ([[1359]]—[[1389]]) бацахста [[Фраки]] ([[1361]]), уыцы тыхæйбайст [[Иоанн V Палеолог]] банымадта ([[1363]]), фæстæдæр бацахста Филиппополь, йæ фæдыл та [[Адрианополь]], уырдæм раивта йæ паддзахады сæйраг сахар. [[Константинополь]] аллы рдыгæй хибаргонд, хъулагонд æнхъæлмæ кастис мæлæтдзаг цæфмæ. Уæдмæ османтæ фæсты Балканы æрдæгсакъадахы тыхæйбайст. [[Марицæ]]йы цур ныддæрæн ластой хуссайраг сербты æмæ болгайрæгты ([[1371]]); бындур сæвæрдтой колонитæн Македонийы æмæ тасы æфтауын райдыдтой [[Фессалоники]] ([[1374]]); бабырстой Албанимæ, ныддæрæн кодтой [[Серби]] æмæ [[Косоаг быдыр]]ы хæстæмбæлды фæстæ сарæзтой Болгарийæ туркаг [[пашалык]] ([[1393]]). Иоанн V Палеолог æнæбарыйæ банымадта йæхи туркаг султаны вассалыл, фыста йын хъалон æмæ æрвыста æфсæдтæ Филадельфи бацахсынмæ ([[1391]]).
Манголты ныббырст ма радта империйæн æнусы рдæг æмгъуыд æргъæвд.

[[Файл:Byzantium1400.png|thumb|300px|right|Византийы импери 1400 азмæ]]
[[Файл:John VIII Palaeologos.jpg|thumb|left|150px|Иоанн VIII, фæстаджы раззаг византиаг император]]

[[Баязид I]] ([[1389]]—[[1402]]) архайдта ноджы сæрæндæр Византийы ныхмæ. Сæйраг сахар аллырдыгæй æрхъула кодта ([[1391]]—[[1395]]), æмæ Ныгуылæны фæлварæн Византийæн фæххуыс кæнынмæ куы фæкуыхцы ис Никополы хæстæмбæлды рæстæг ([[1396]]), уæд афæлвæрдта Константинополь бацахсын ([[1397]]), æмрæстæджы бабырста Морейæмæ. [[Мангойлаг адæм|Манголты]] ныббырст æмæ [[Ангоры хæстæмбæлд|бæрзæйсæттæн дæрæн]] кæцы скодта туркæгтæн [[Тимур]] ([[1402]]), радтой империйæн ссæдз азы æмгъуыд æргъæвд.

Фæлæ [[1421-æм аз]] ы [[Мурад II]] ([[1421]]—[[1451]]) ныббырстытæ ногæй райдыдта. Æнæнтыстæй ныххаудта Константинополыл ([[1422]]), бацахста [[Фессалониктæ]] ([[1430]]), ацы сахар [[1423-æм аз]]ы [[Венеци|венецианæгтæ]] балхæдтой византийæгтæй; йæ æфсадфæтæгтæй иу бахызтис [[Морея]]мæ ([[1423]]); йæхæдæг æнтыстджынæй архайдта [[Босни]]йы æмæ Албанийы æмæ [[Валахи]]йы паддзахыл хъалон сæвæрдта.

[[Файл:Byzantium1430.JPG|thumb|Византийы импери 1430-æм азы]]

Византийы импери фегуырдис тынг зын уавæрты, [[Константинополь]] æмæ йæ цур æвæрд облæст Дерконæй Селимвримæты йæдтæмæ ма йæ къухты уыдис афтиддæр цалдæр аллы рæтты хæлиугонд облæсты — [[Анхиал]], [[Месемврия]], [[Афон (Грекъ)|Афон]] æмæ [[Пелопоннес]]. Фæстаг æххæстæй латинæгты къухæй ист куы æрцыдис уæд ссис грекъаг культурæйы центр. [[Хуньяди, Янош|Янош Хуньядийы]] героикон архайдмæ нæ кæсгæйæ, уый [[1443-æм аз]]ы ныддæрæн кодта туркæгты [[Яловац]]ы, [[Скандербег]]ы ныхмæлæудмæ [[Албани]]йы нæ кæсгæйæ, туркæгтæ нæсæттгæйæ бæллыдысты сæ нысæнттæм. [[1444-æм аз]]ы тохæмбæлды Варнæйы бын фескъуыддзаг ис скæсæйнаг чырыстæттыс фæстаг серьезон фæлварæн туркæн ныхмæлæууынæн. [[Афинаг герцогад]] сæ дæлбар ссис, кънйазад [[Морея]], кæцы турк бацахстой 1446 азы, йæхи банымадта хъалондарыл; дыккаг хæстæмбæлды Косы быдыры ([[1448]]) Янош Хуньяди фæхæрд. Баззадис афтиддæр Константинополь — æвадуат фидар, фæлæ уымæн дæр йæ фæстаг бонтæ æрхæццæ кодтой. [[Мехмед II]] паддзахы бадæнмæ схизгæйæ ([[1451]]) фидарæй разæвæрдта уый бацахсын.
[[Файл:Bellini, Gentile - Sultan Mehmet II.jpg|thumb|left|[[Султан]] [[Мехмед II]], йæхи хуыдта [[византиаг императортæ|византиаг императоры]] ивæг, райста титултæ [[Кайзер]]-и Рум (Ромы [[Цезарь]]). Ацы титул хастой туркаг [[султан]]тæ Фыццаг дунеон хæсты кæронмæты.]]

==== Константинополы æрхауд ====
{{main|Константинополы æрхауд}}

[[1453-æм аз]]ы [[5 апрелы]] туркæгтæ Константинополыл æрхъула сты.

Гыццыл раздæр султан самадта [[Босфор]]ыл [[Румелаг фидар|Румелаг фидар (Румелихисар)]], уый алыг кодта коммуникацитæ Константинополы æмæ [[Сау денджыз]]ы астæу, уыимæ ма арвыста экспедици Морейæмæ цæмæй Мистрейы бердзенаг деспотты бахъыгдара Константинополæн баххуыс кæнын.
[[Файл:Walls of Constantinople.JPG|thumb|280px|Константинополы къултæ]]
Туркаг æфсады ныхмæ, уыдис дзы 160 мин адæймаджы, император [[Константин XI Драгаш]] равæрдта афтиддæр 7,5 мин салдатты, кæдоны æртыккæгæм хай уыдысты æндæрбæстæгтæ, византийæгтæ фыдæхæй кастысты Аргъуаны унийæтæм кæдон бафыста император, æмæ сæ тох кæнын нæ фæндыдыис. Уымæ æмæ туркаг артилерийы хъомысмæ нæ кæсгæйæ, фыццаг ныббырст æппæрст æрцыдис [[18 апрелы]].

[[Мехмед II]]-æн бантыстис æрбакæнын йæ флот [[Сызгъæрин Сыкъа (Стамбул)|Сызгъæрин Сыкъайы]] бухтæмæ æмæ уымæй тасы бафтыдта фидары æндæр хай. Фæлæ та [[7 майы]] штурм дæр æнæнтыстджын разындис. Фæлæ сахарон сыджытбыруйы сыгъдæг Романы дуæртты цур хъуынк айгæрстæуыд. [[1453-æм аз]]ы [[28 май]] æмæ [[29 май]] астæу æхсæвы райдыдта фæстаг атакæ. Дыууæ хатты туркæгты акъуырдтой; уæд султан аппæрста штурммæ [[янычартæ|янычарты]]. Уыцы рæстæг уæззау цæф фæцис [[Генуйæ|генуэзаг]] [[Лонго, Джованни Джустиниани|Джустиниани Лонго]], уый уыдис императоримæ хъахъхæнынады уд, æмæ йæ пост ныууагъта. Уый хъахъхъæнджыты дезорганизаци скодта. Император дарддæр хæцыдис, фæлæ знæгты æфсады хай бацахста зæххы бын цæуæн æмæ ныххаудта хъахъхæнджытыл чылдымы рдыгæй. Константин Драгаш фæмард тохы. Туркæгтæ бацахстой сахар. Константинополы райдыдтой стыгътытæ æмæ лæгмæрдтæ; иу 60 мин адæймаджы бахаудтой уацары.
[[Файл:Ottoman small animation.gif|thumb|Османты империйы территориалон экспанси 1299—1633]]

[[1453-æм аз]]ы [[30 майы]] райсомы аст сахатыл Мехмет II уæлахизимæ æрбахызт сахармæ æмæ бардзырд радта, сахары централон соборæй мæсджыд саразын. Кæддæр разагъд империйы фæстаг скъуыддзæгтæ — [[Морейæ]] æмæ [[Трапезунды импери|Трапезунд]] бахаудтой туркæгты къухы [[1460-æм аз]]ы æмæ [[1461-æм аз]]ы. [[Османты импери]] фезмæлыд [[Европæ]]-йы рдæм.

== Рацаразыны пълæнттæ ==
Цымыдисаг у XVIII æнусы дыккаг æрдæджы Уæрæсейы империйы [[Екатеринæ II]]-æмы рæстæджы кæй уыдис Византияйы сæндидзæны проект, афтæ хонгæ «Бердзенаг проект». [[Уæрæсейы импери]] уæд хæстыты уыдис Османты империйымæ, æмæ пъланы уыдис туркæгты цæхгæрмæ рамбылды фæстæ æмæ Константинополы бацахсты фæстæ сфæлдисын ног Византийы импери — марионетон Уæрæсейæн бердзенаг паддзахад. Ацы сæндызт Византийы император хъуамæ суыдаид [[Константин Павлович]], номдзыд кънйаз, бындар [[Павел I|Павел Петровичы]] фырт, æмæ Екатеринæйы фырты фырт. [[Вольтер]] сидтис Екатеринæмæ цæмæй бахæццæ уа Стамбулмæ, ногæй дзы сараза Константинополь, ныппырх кæнын Турк, фервæзын кæнын балкайнаг чырыстæтты. Æмæ радта практикон уынаффæ: цæмæй рагон заманты скъуыхтытимæ æнгæсдæр уа туркæгтимæ тох, уый тыххæй спайда кæнын колесницæтæй.

Фæлæ Константинополь бацахсын нæ бантыстис æмæ фæстæдæр ацы план рохуаты аззадис.

== Фиппаинæгтæ ==
{{фиппаинæгтæ}}

== Литературæ æмæ историкон-документалон кинонывтæ ==
* [[Успенский, Фёдор Иванович|Успенский Ф. И.]] История Византийской империи. «Издательство АСТ», «Издательство Астрель». ([[2001]]). [[ISBN]] 5-271-03363-5 {{ref-ru}}
* [http://gumilevica.kulichki.net/VAA/vaa1.htm ''Васильев А. А.''. История Византийской империи, Том I. Время до крестовых походов до 1081 г] {{ref-ru}}
* [http://gumilevica.kulichki.net/VAA/vaa2.htm ''Васильев А. А.''. История Византийской империи, Том II. От начала Крестовых походов до падения Константинополя] {{ref-ru}}
* [http://shard1.narod.ru/knigi/Diehl_history.zip Шарль Диль, ''«История Византийской империи»'' (издание [[1948]] г., сама книга написана в [[1919]] г.)] {{ref-ru}}
* [http://gatchina3000.ru/brockhaus-and-efron-encyclopedic-dictionary/020/20785.htm статья ''Византия'' в энциклопедическом словаре Брокгауза и Эфрона] {{ref-ru}}
* [https://web.archive.org/web/20050225160517/http://www.cultinfo.ru/fulltext/1/001/008/004/869.htm статья ''Византия'' в Большой советской энциклопедии] {{ref-ru}}
* [https://web.archive.org/web/20050504224619/http://www.cultinfo.ru/fulltext/1/001/008/066/187.htm Информация о четвертом крестовом походе из Большой Советской энциклопедии] {{ref-ru}}
* [[Карышковский, Пётр Осипович]] Лев Диакон о Тмутараканской Руси // Византийский временник, № 42 (1960) {{ref-ru}}
* [[Карышковский, Пётр Осипович]] Находки античных и византийских монет в Одесской области [Finds of Antique and Byzantine Coins in Odessa District] //Археологические и археографические исследования на территории Южной Украины. — Киев, Одесса: Выща школа. — С. 172—177 {{ref-ru}}
* Гибель империи. Византийский урок (фильм) — публицистический фильм наместника московского Сретенского монастыря архимандрита Тихона (Шевкунова) о причинах падения Византийской империи // ООО «Мастерская» по заказу ФГУП «ГТК телеканал Россия» 2008 г. {{ref-ru}}

== Кæс ноджыдæр ==
* [[Константинополь]]
* [[Византияйы императортæ]]
* [[Дзуары балцытæ]]

== Æрвитæнтæ ==
* [http://vizantia.info Византийский урок] {{ref-ru}}
* [http://intv-inter.net/tv/programm/?id=639643&act=tvp&channel=56/ Документальная кинолента: Византия. Гибель империи. На русском языке (Телеканал Интер-Украина)] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20090614091407/http://intv-inter.net/tv/programm/?id=639643&act=tvp&channel=56%2F |date=2009-06-14 }} {{ref-ru}}
* [http://www.byzantium.ru Византия — история, культура и искусство] {{ref-ru}}
* [http://www.templiers.info/web/a01.php?page=080426a ''Луговой О. М.'' «Крестоносцы-наемники в Византии». Исследование участия скандинавов в крестовых походах и связанные с этим случаи их найма в византийскую армию.] {{ref-ru}}
* [http://byzantion.ru/ История и культура государства ромеев] {{ref-ru}}

[[Категори:Византия|*]]
[[Категори:Историон бæстæтæ]]
[[Категори:Европæйы истори]]
[[Категори:Æввахс Скæсæны истори]]
[[Категори:Азийы истори]]
[[Категори:Африкæйы истори]]