Фенын Амазонкæ-ы равзæрæн текст

{{Æндæр нысаниуджытæ|Амазонкæ (нысаниуджытæ)}}
{{Цæугæдон2
 |Ном                     = Амазонкæ 
  |Оригиналон ном         = {{lang-pt|Amazonas}}, {{lang-es|Río Amazonas}}
 |Ныв                     = Rio Amazonas - Parintins.jpg
  |Нывы ном               = 
 |Картæ                   = Amazon river basin.png
  |Картæйы ном            = Амазонкæйы бассейн
 |Дæргъ                   = 6992,06<ref>[http://newsru.com/world/03jul2008/dokazali.html Бразилийы националон космосон иртæстыты цæнтры æрмæджытæм гæсгæ]</ref>
 |Бассейны фæзуат         = 7180000
 |Бассейн                 = 
 |Цæугæдæтты бассейн      = [[Мараньон]], [[Укаяли (цæугæдон)|Укаяли]], [[Журуа (цæугæдон)|Журуа]], [[Пурус (цæугæдон)|Пурус]], [[Мадейра (цæугæдон)|Мадейра]], [[Тапажос (цæугæдон)|Тапажос]], [[Шингу (цæугæдон)|Шингу]], [[Токантинс (цæугæдон)|Токантинс]], [[Иса (цæугæдон)|Иса]], [[Жапура (цæугæдон)|Жапура]], [[Риу-Негру (цæугæдон)|Риу-Негру]]
 |Доны хардз              = 230000
  |Барыны бынат           =
 |Гуырæн                  = [[Мараньон]] æмæ [[Укаяли (цæугæдон)|Укаяли]]йы баиу 
  |Гуырæны бынат          = 
  |Гуырæны бæрзæнд        = 110
  |s_lat_dir = S |s_lat_deg = 4|s_lat_min = 26|s_lat_sec = 25
  |s_lon_dir = W |s_lon_deg = 73|s_lon_min = 26|s_lon_sec = 50
 |Донæфтæн                = [[Атлантикон фурд]]
  |Донæфтæны бынат        = 
  |Донæфтæны бæрзæнд      = 0
  |m_lat_dir = S|m_lat_deg = 0|m_lat_min = 35|m_lat_sec = 36
  |m_lon_dir = W|m_lon_deg = 49|m_lon_min = 57|m_lon_sec = 23
 |Цæугæдоны уырдыг        = 
 |Паддзахад               = Перу
 |Паддзахад 1             = Колумби
 |Паддзахад 2             = Бразили
  |Регион                 = 
 |Позицион картæ          = Бразили
  |Стъæлфыты позицитæ     = 
 |ВикиКъæбицы категори    = Amazon River
}}
'''Амазо́нкæ''' ({{lang-pt|Amazonas}}, {{lang-es|Río Amazonas}}) у [[цæугæдон]] [[Хуссар Америкæ]]йы, йæ бассейны бæрцуат, йæ донарæх (уырыс. ''полноводность'') æмæ йæ дæргъмæ гæсгæ у дунейы тæккæ егъаудæр цæугæдон. Сæвзæры дыууæ цæугæдоны, [[Мараньон]] æмæ [[Укаяли (цæугæдон)|Укаяли]], куы баиу вæййынц, уыцы ранæй. Йæ дæргъ Мараньйоны сæйрагдæр гуырæнæй 6437 км, 20 æнусы кæрон цы гуырæн Апачетæ ссардæуыд, уырдыгæй та 7000 км хæстæг, Укайалийы гуырæнæй та 7000 км фылдæр. Бассейны фæзуат 7 180 мин км² (æндæр бæрæгнæнæнтæм гæсгæ та 6 915 мин км²).

Амазонкæйы бассейны фылдæр хай хауы [[Бразили]]мæ, хуссар-ныгуылæн æмæ ныгуылæны районтæ та — [[Боливи]]йæн, [[Перу]]йæн, [[Эквадор]]æн æмæ [[Колумби]]йæн. Амазонкæ фылдæр кæлы Амазонкæйы дæлвæзыл экваторы фæрсты, æфты [[Атлантикон фурд]]мæ æмæ аразы дунейы тæккæ стырдæр дельтæ (йæ фæзуат у 100 мин км² фылдæр).

Амазонкæйы æфсадынц бирæнымæцон фæрсагдæттæ: иу-20 дзы сты 1500 км даргъдæр.

Тæккæ дзæвгардæртæ: рахизырдыгæй — [[Журуа (цæугæдон)|Журуа]], [[Пурус (цæугæдон)|Пурус]], [[Мадейра (цæугæдон)|Мадейра]], [[Тапажос (цæугæдон)|Тапажос]], [[Шингу (цæугæдон)|Шингу]], [[Токантинс (цæугæдон)|Токантинс]]; галиуырдыгæй — [[Иса (цæугæдон)|Иса]], [[Жапура (цæугæдон)|Жапура]], [[Риу-Негру (цæугæдон)|Риу-Негру]].

Доны астæуккаг хардз дæллаг гуылфæны у 220 мин м³/с мæ æввахс (ивы сезонтæм гæсгæ 70-æй 300 мин м³/с æмæ фылдæр). Азмæ дзы доны хардз вæййы 7000 км³ (15% азы дунейы цæугæдæтты доны хардзæй. Фидар акæлæн — 1 миллиард тоннæй фылдæр. Æрбаивылдтытæ хъарынц цæугæдоныл уæлæмæ 1400 км æмæ донæфтæны саразынц [[поророкæ]].

Фæрсагдæттимæ Амазонкæ аразы мидæггаг доны фæндæгты системæ йæ дæргъ 25 мин км-æй фылдæр кæмæн у, ахæм. Амазонкæйы сæйраг донвæд наудзон у 4300 км уæлæмæ суанг [[Андтæ|Андты]] уонг. Сахар Манаусы уонг (1690 км донæфтæнæй) уæлæмæ цæуынц денджызон наутæ.

Сæйраг наулæууæнтæ (дæлæйæ уæлæмæ): [[Белен (Пара)|Белен]], [[Сантарен (Пара)|Сантарен]], [[Обидус (Пара)|Обидус]], [[Манаус]] ([[Бразили]]), [[Икитос]] ([[Перу]]).

== Истори ==

Ацы цæугæдон европæйæгтæй фыццаг байгом кодта [[конкистадор]] [[Орельяна, Франсиско де|Франсиско де Орельяна]], уый фыццаг цæхгæрмæ абалц кодта Хуссар Америкæйыл йæ тæккæ уæрæхдæр хайы. [[1542-æм аз]]ы сæрды йæ бал, дам, цыма федта таурæгъон амазонкæты æмæ семæ тохы бацыдис. Абон нымайынц уыцы «амазонкæтæ» уыдысты кæнæ индейаг сылгоймæгтæ кæдон тох кодтой сæ лæгты фарсмæ кæнæ даргъдзыкку индейæгтæ æмæ сæ испайнæгтæ сылгоймæгтыл банымадтой. Фыццаг де Орельяна хъавыди цæугæдон йæхи номæй схонын фæлæ ацы цауы фæстæ æрлæууыдис «Амазонка» вариантыл.

Нырид [[1553-æм аз]]ы ном ''Амазонкæты цæугæдоны'' кой цæуы [[Сьеса де Леон, Педро|Сьеса де Леоны]] чиныг «''Перуйы хроникæ''»-йы:

<blockquote>«Ныр дæр ма æссарынц æмæ байгом кæнынц ахæм æбисонды дæргъ æмæ асимæ æмæ сæ банымайын ис арæхдæр фурды бакæлæнтыл зæххыл кæлæг цæугæдæттыл нæ фæлæ. Афтæ цæстыл уайы уымæй цæй кой кæнынц бирæ [[испайнæгтæ]], чи уыди Аделантадо Орельянаимæ ({{lang-es|Orillana}}) æмæ дзурынц Перуйæ цæгатаг фурдмæ цы цæугæдон кæлы (ацы цæугæдон фылдæрхатт фæхонынц Амазонкæты цæугæдон ({{lang-es|de los Amazonas}}), кæнæ Мараньон ({{lang-es|del Maranon}}) — æмæ йæ дæргъ у мин лигæйæ фылдæр йæ фæтæн та ранæй-рæтты 25 лигæйæ фылдæр.»<ref>{{cite web|url=http://kuprienko.info/pedro-cieza-de-leon-cronica-del-peru-parte-primera-al-ruso/|title=Хроника Перу. Часть Первая. — Киев, 2008 (пер. А. Скромницкий)|archiveurl=https://archive.ph/20120709115656/http://kuprienko.info/pedro-cieza-de-leon-cronica-del-peru-parte-primera-al-ruso/|archivedate=2012-07-09|access-date=2010-01-16|deadlink=no}}</ref></blockquote>

Фыццаг ''джиппы уагъд'' Амазонкæйыл балцы тыххæй уацмыс ныффыста [[Акунья, Кристобаль де|Кристобаль де Акунья]].

<gallery>
Ныв:Amazon-river-NASA.jpg|Амазонкæйы раивылд спутникæй
Ныв:Mouths of amazon geocover 1990.png|Амазонкæйы донæфтæн спутникæй
</gallery>

== Флорæ æмæ фаунæ ==
Амазони дисы æфтауы фаунæ æмæ флорæйы хъæздыгдзинадæй. Тынг стыр тыгъдады цæрынц миллионæй фылдæр алы хуызон зайæгойты æмæ цæрæгойты хуызы, æмæ ацы бæстæ æнæ æгæргæнæнæй ис схонын дунæйы генетикон фонд. Ахуыргæндтæ зæгъынц, тропикон хъæды 10 км² хауы 1,5 мин хуызы дидинджытæ, 750 хуызы бæлæстæ, 125 хуызы æхсырæйцæрджытæ, 400 хуызы циутæ æмæ æнæнымæц уырынгонты мæ æнæрагъыстæджыты хуызы. Ацы хуызтæй бирæтæ фыст æмæ идентификацигонд дæр нема æрцыдысты.

Амазонкæйы бассейны йæхи айтыгъта дунейы тæккæ егъаудæр уымæл тропикон хъæд. Ацы æнахуыр æрдзон зайæгон сырæзты сурæт радта Александр фон Гумбольдт Хуссар Америчы балцы куы уыд 1799—1804-æм æзты æмæ йæ схуыдта гилейæ (бердзенаг «гилестон» — хъæд). Æдзухцæх æкваториалон хъæды бæстыхъæд тæвд æмæ уымæл; æрвылаз температурæ змæлы афтиддæр 25-28&nbsp;°C арæнты, суанг ма талынгæй дæр 20&nbsp;°C дæлдæр не хауы. Уарыны дæлдзырæттæ (уырыс. ''осадки'') ам сты æвæджиау парахат: азы мидæг сæ бæрц свæййы 2000-4000 мм, иуæй-иу хатт та фылдæр дæр рауайынц. Хъæды мидæг æнæдымгæ, сабыр, афтиддæр тыхдымгæйы рæстæг бæлæсты цъуппытæ фæйлауынц. Бæхджын сыфты æмæ кæрæдзийыл тыхст лианæты уылты бæлæсты бынмæ рухс рестмæ нæ кæлы, абухæг зайæгхалтæ та змæлын зынтæй уадзынц. Гыццыл ауайыны тыххæй дæр арæх фæхъæуы фæндаг айгæрдын.

Ацы быннæтты тæккæ характерон дæр у лианæты парахат — тæнæг, тагъдзайæг зæнджыты, кæдоны дæргъ хæццæ фæкæны 100 метрмæ. Ацы зайæгойтæ æртухынц сæхи бæласы зæнгтыл æмæ къабузтыл, бахæццæ вæййынц бæлæсты сæрмæ æмæ уым æссарынц царддæттæг рухс; уым акъабуз кæнынц, дидинæг акалынц æмæ дыргъ раттынц. Бæласыл схилын æмæ хæцын сын æххуыс кæнынц алы хуызон фæцарæхстытæ (рихитæ, сындзытæ, къæпсыртæ). Æцæг диссаг зайæгойты дунейы у ''[[Victoria regia]]'', егъау дурындзæг, афтæ хъæддых у æмæ адæймаджы уæз фæразы.

Цæугæдæттæм æввахс арæх ис фæнын [[капибарæ]] — дунейы тæккæ дынджырдæр æхсынаджы (йæ буары уæз иу 50 кг). Дондарæнмæ цы цæрæгойт æрбацæуы уыдоны хъахъхъæнынц [[анакондæ]]тæ — ацы [[æлхъивгалм|æлхъивгæлмытæ]], [[кæлмытæ]]й тæккæ егъаудæртæ, цуан кæнынц доны мидæг дæр æмæ сæ бон у [[кайман]]ы дæр бахурх кæнын. Амазонийы хъæздыг цæрæгойты дунейы миневæрттæ сты æдзæххдоны цæрæг [[сæмсгæф]] [[иния]]йæ æмæ [[нутри]]йæ (Европæйы ацы чысыл сырды дарынц тины фермæты). Амазонкæйы былгæрæтты цур ис фембæлæн [[тапир]]ыл — заманайы ленкгæнæгыл, афтæмæй йæ буары уæз хæццæ кæны 200 кгмæ. Фæцæуы донмæ хæстæг къахвæдты иунæгæй, хæры сыфтæ къалиутæ æмæ дыргътæ, доны зайæгойты бирæ хуызтæй. Джунглиты тæккæ тæссагдæр цæрæгойтæй иу æмæ [[гæдыхуызтæ|гæдыты бинонады]] тæккæ донуарзæгдæр минæвар, сæрбын кæнын хъом дæр у — [[ягуар]]. [[Гуарани]]знæмы индейæгтæ йæ хонынц «d’iaguar».

Амазонкæйы æмæ йæ фæрсагдæтты цæрынц 2 мин хуызæй фылдæр кæсæгтæ, сæ алыхуызондзинад дисы бафтауы. Ныхасæн ардыгæй æсты бирæ популярон аквариумы даргæ кæсæгтæ дæр — зъæгæм, гуппитæ, цирхъдартæ æмæ скаляритæ. Афтиддæр ам цæры кæсаг ''tambaqui'' — сæ хæринаг донмæ каучук бæлæстæй цы мыггæгтæ æмæ дыргътæ æрхауы уыдон. Фембæлынц [[протоптер]]тæ дæр — дунейыл гыццыл цы дыууæхуызонуылæфаг кæсæгтæ баззади уыдоны иу хуыз. Цæры дзы [[арована]] дæр дæргъмæ вæййы метры бæрц æмæ донæй геппытæ кæны цæмæй къалиутыл цы хъæндилтæ æрбынат кодтой уыдон ахæра. Амазонкæйы тæккæ хъуыстгонд цæрджытæй иутæ сты [[пиранья]]тæ, чысыл кæсæгтæ сæ дæргъ 13æй 40 сантиметры уонг, сты диссаджы фыдгуыбын, лæбурæг царды æгъдау æрвитынц. Сæ бон у ныххауын стыр цæрегойтыл дæр (кæлмытыл кæнæ æхсырæйхæссджытыл), доны сæрты куы фæхизынц уæд. Адæмæн дæр тæссаг сты — туджы тæфмæ куы æрбамбырд вæййынц уæд сæ дзугтæ ныххауынц сæ æфтиагыл, дæндæгтæй стонынц дзидзайы хæйттæ æмæ амæттаджы стджыты уонг бахсынынц.

== Экологи ==
Амазонийы тархъæд — æнæбаивгæ экосистемæ у, æмæ йæ тынг тæссаг уавæры æвæры бæлæсты дзыллон къуырд. Тæккæ ныггæныстгонддæр æрцыдысты цæугæдоны былтæ [[Манаус]]ы æмæ донæфтæны астæуты. ΧΧ-æм æнусы 70-йæм æзты дзевгар хæды тыхъдæдтæ фæстын кодтой хизæнуæттæ, æмæ уый расайдта мæры эрози. Уыцы территоритыл нырид нал ис æнæхæлд джунглитæ.

Хæдты эксплуатацийæ сефынц бирæ зайæгойты æмæ цæрæгойты хуызтæ. Стæм хæттыты ма ис фæмбæлæн уырд ''Ptesonura brasilensis''-йыл. Сæфгæ хуызты номхъыгъдмæ бахаудтой сырх бæлас ''Rio Palenque'' æмæ бразилиаг палисандр хæрзрæссугъд хъæдæрмæгимæ, аразынц дзы зынаргъ мебель.

== Кæс ноджы ==
* [[Солимойнс]]

== Фиппаинæгтæ ==
{{фиппаинæгтæ}}

== Æрвитæнтæ ==
* [http://www.britannica.com/EBchecked/topic/18722/Amazon-River Amazon River (river, South America)] — Britannica Online Encyclopedia {{ref-en}}
* [http://slovari.yandex.ru/dict/bse/article/00002/50800.htm БСЭ] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20090411213804/http://slovari.yandex.ru/dict/bse/article/00002/50800.htm |date=2009-04-11 }}
* [http://slovari.yandex.ru/dict/geography/article/geo/geo1/geo-0149.htm Амазонка] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20100317050526/http://slovari.yandex.ru/dict/geography/article/geo/geo1/geo-0149.htm |date=2010-03-17 }} — Словарь современных географических названий
* {{cite web | author =Sean Markey | datepublished = 25 октября 2006 | url =http://news.nationalgeographic.com/news/2006/10/061025-amazon-river.html | title =Amazon River Once Flowed Other Way, Study Says | publisher =[[National Geographic]] | accessdate = 2009-03-03 | lang = en }}
* [http://www.curanderos.ru/amazon.htm Что такое Амазония — Клуб Мистических Путешествий.]

== Литературæ ==
* Географический энциклопедический словарь, М., 1986.
* Открытие великой реки амазонок. М.: Географгиз, 1963

[[Категори:Перуйы цæугæдæттæ]]
[[Категори:Бразилийы цæугæдæттæ]]
[[Категори:Колумбийы цæугæдæттæ]]