Финлянди

Финляндийы Республикæ
Suomen Tasavalta
Republiken Finland

Тырыса Герб
Гимн: «Maamme»
Хæдбар сси	1917 азы 6 декабры Уæрæсейæ
Æвзаг	финнаг, шведаг
Сæйраг сахар	Хельсинки
Стырдæр сахартæ	Хельсинки, Эспоо, Тампере, Вантаа, Турку
Хицауиуæджы хуыз	Республикæ
Президент Премьер-министр	Тарья Халонен Юрки Катайнен
Фæзуат	338 145 км²
Доны процент	9,96
Цæрджытæ • Бахыгъд (2003) • Æнгомад	5 219 732 ад. {{{Æнгомад}}} ад./км²
Валютæ	евро
Интернет-домен	.fi, .ax (Аланды сакъадæхтæ)
Телефонон код	+358
Сахатон таг	+2

Финлянди (фин. Suomi, швед. Finland) у паддзахад Европæйы цæгаты, Европæйы Цæдис æмæ Шенгены бадзырды паддзахæдтæй иу. Скæсæны Финлянди æмарæн у Уæрæсеимæ, цæгат-ныгуылæны — Швециимæ, цæгаты — Норвегиимæ. Хуссар æмæ ныгуылæны йæ былтæ æхсы Балты денджыз. Финляндийы сæйраг сахар у Хельсинки, уый дæр у бæстæйы стырдæр сахар.

Финлянди фаг стыр паддзахад у, йæ фæзуатмæ гæсгæ у Европæйы æстæм (дунейы 64-æм). Финлянди у дунейы дыккаг æнтыстджындæр паддзахад, йæ хæстон, социалон, экономикон æмæ политикон бæрæггæнæнтæм гæсгæ.

Финлянди у Европæйы Цæдисы иунæг уæнг, Уæрæсеимæ арæн кæмæн ис, фæлæ НАТО-мæ чи нæ бацыди, ахæм. Бæстæйы политиктæй иуæй-иу тырнынц НАТО-мæ.

Финлянди Скандинавийы бæстæ нæу, фæлæ скандинаваг культурæмæ у хæстæг, стæй уыцы иу регионы лæууы — уый тыххæй пайда кæнынц терминæй Фенноскандинави (ома Норвеги, Швеци æмæ Финлянди кæй ахсы, уыцы регион).

Истори

Адæм æрцардысты Финляндийы æртæ фарсæй. Финно-угойраг знæмттæ æрбацыдысты Уралы ’рдыгæй æмæ бæстæмæ бацыдысты Карелы зæхкъубал æмæ Финляндийы донбакæлæныл. Астæузаман уыцы территори уыд куы Новгороды, куы Швецийы дæлбар.

1581-æм азæй Финляндийæн уыд стыр кънйазады статус (Швецийы дæлбар). Уæрæсейы æмæ Швецийы ’хсæн хæсты фæстæ 1809-æм азы Финляндиаг стыр кънйазад æххæстæй бацыд Уæрæсейы империмæ. Империйы Финляндимæ уыд егъау автономи: шведаг æмæ финнаг æвзаг баззадысты йæ официалон æвзæгтæ, уыдис ын бар йæхи æхца (финляндиаг маркæ) уадзын æмæ афтæ дарддæр. 1892-æм азы финнаг æвзаг официалон æгъдауæй сси шведаг æвзагимæ æмбар.

1906-æм азы Финлянди скусын кодта æвзарыны æппæтиумæйаг бар (сылгоймæгтæн дæр), дунейы фыццаг бæстæты ’хсæн.

Сырхытæ сты, Финляндийæ Советон Цæдисмæ цы зæххытæ райстæуыд, уыдон

1917-æм азы декабры Финлянди расидти йæ паддзахадон хæдбардзинад, æмæ большевикон хицауад уыцы хæдбардзинадыл сразы. 6 декабры ныр дæр барæг кæнынц куыд национ бæрæгбон — Хæдбардзинады бон. Уый фæстæ, куыд Уæрæсейы, афтæ Финляндийы дæр цыдис карз мидхæст — рамбылдтой дзы «урсытæ».

Фæстæдæр Советон Цæдис Финляндийы ныхмæ райдыдта хæст æмæ дзы тыхæй райста бирæ зæххытæ (ныр Карели æмæ Ленинграды облæсты хæйттæ сты). Дыккаг дунеон хæсты рæстæг Финлянди Германы фарс æрлæууыд (финн æй хуыдтой Дарддæргæнæн хæст) æмæ та ногæй фембылды и. 1944-æм азы Финлянди хæстæй рацыд, æмæ дзы Советон Цæдисмæ ноджы цалдæр гæппæлтæ бафтыдтой (Петсамойы регион, уырыссагау та — Печенгæ, ныр Мурмансчы облæсты). Уый йедтæмæ Финляндийы бахъуыд немыцы ныхмæ схæцын (Лапландийы хæст) æмæ контрибуцитæ дæр фидын.

Хæст куы фæци, Финляндийы къухы бафтыд Советон Цæдисимæ хорз бастдзинад саразын, уый бæстæйы экономикæйæн дæр фæахъаз кодта: рапарахат машинæаразæн, гæххæттуадзæн æмæ полиграфион индустри. Уыцы æнтыстытæ Финляндийы уæды президенты Урхо Кекконены (фин. Urho Kekkonen) сгуыхтдзинадыл нымад сты. Кекконен йæ бынаты куыста 25 азы дæргъы.

Æрдз

Финлянди у, бирæ сакъадæхтæ æмæ бирæ цадтæ кæм ис, ахæм бæстæ. Ис дзы 190 мин цады бæрц, уыдон ахсынц Финляндийы территорийы 9%. Цадтæ кæрæдзиимæ сты баст æмæ уымæй сты егъау цады системæ. 36 къанауыы æмæ 48 шлюзы фæрцы уыцы системæ у наудзон. Къанаутæй ахсджиагдæр у Саймæйы канал, уый Саймæйы цад Финляндийы бакæлæнимæ бæтты.

«Архипеладжы денджызы» скæсæйнаг хай

Финляндийы æртæ сахары — Маарианхаминæ, Уусикаупунки æмæ Ханкойы — ’хсæн ис сакъадахджын регион, финнагау хуыйны Saaristomeri «Архипеладжы денджыз». Уыцы регион у дунейы стырдæр архипелаг: йæ сакъадæхты нымæц бæлвырд зæгъæн нæу, уый тыххæй æмæ уыцы нымæц тынг баст у, сакъадах цы хонæм, уыимæ. Сæ фæзуат иу квадратон километрæй фылдæр кæмæн у, 257 ахæм сакъадæхы дзы ис. Гектары ’рдæгæй фылдæр та — 18 мины бæрц. Ис ма бирæ чысылдæр сакъадахы. Уыимæ абарынмæ, егъау Индонезийаг архипеладжы ис 13-18 мин сакъадахы).

Архипеладжы стырдæр сакъадæхты ’хсæн ис хорз бастдзинад: хидтæ, бырантæ, зымæгон ихын фæндæгтæ.

Кæд цæгатаг бæстæ у, уæддæр Финляндийы бæстыхъæд æппын карз нæу. Бетъырбухимæ абаргæйæ, Хельсинкийы температурæ вæййы цалдæр градусы хъармдæр. Уый у Атлантикон фурды тавæг.

Экономикæ

Хельсинки

Финляндийы дыууæ атомон электростанцæйы ис (цыппар реакторы), уый æмæ æндæр аххосты фæрцы ацы бæстæ ахсы Европæйы Цæдисы фыццаг бынат (Францимæ) электрон тыхы аргъмæ гæсгæ (ома, тæккæ асламдæр электрон тых у Финлянди æмæ Францы). Электрон энергийы 5—17% Финлянди æлхæны Уæрæсейæ.

Финляндийы цыппор стырдæр компанитæ сты: Nokia, Stora Enso, Neste Oil, UPM-Kymmene, Kesko, SOK, Metsäliitto, Outokumpu, Metso, Tamro, Fortum, Sampo, Kone, Elcoteq, Rautaruukki, Wärtsilä, YIT, Varma, Cargotec, SanomaWSOY, Kemira, Ilmarinen Keskinäinen Eläkevakuutusyhtiö, TeliaSonera Finland, Luvata International (former Outokumpu Copper), Huhtamäki, Finnair, Lemminkäinen, HKScan, Onvest, RTF Auto, Tieto, Ahlstrom, Konecranes, Valio, ABB, Itella, Amer Sports, Teboil, Elisa æмæ Myllykoski.

Кæс ма

• Стыр Цæгатаг хæст
• Лапландийы хæст